Starska Halina, właściwie Starkiewicz Helena (1888–1957), aktorka teatralna i filmowa, reżyser, dyrektor i kierownik artystyczny teatrów.

Ur. 13 I w Krakowie, była córką Józafata Starkiewicza, inspektora podatkowego pochodzącego z Białorusi, i Wandy z Nowickich, rodem z Kielecczyzny, siostry Aleksandra (zob.).

Dzieciństwo spędziła S. w Bośni (m.in. w Sarajewie) i w Galicji (jej ojciec pracował m.in. w Brzozowie i w starostwie w Kołomyi). Szkołę wydziałową ukończyła w Kołomyi. Naukę kontynuowała w Krakowie na pensji sióstr urszulanek, następnie w r. szk. 1904/5 na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego (historia, literatura i pedagogika); mieszkała w tym czasie z rodziną wuja, Aleksandra Nowickiego. W r. 1905, podczas wydarzeń rewolucyjnych w Król. Pol., przewoziła do Warszawy nielegalne broszury. Do zawodu aktorskiego przygotowywała się od r. 1906 u Aleksandra Zelwerowicza w Krakowie, brała także lekcje u Józefa Kotarbińskiego (zapewne w Warszawie). Debiutowała 7 I 1908 w Teatrze Małym w Warszawie epizodyczną rolą w komedii satyrycznej „Niuta” Stanisława Romana Lewandowskiego i F. Dörmanna. T.r. zagrała tam dużą rolę Matyldy w „Lucyferze” E. A. Buttiego, ujawniając «dużo serdecznego uczucia i prostoty» (A. Dobrowolski). Na scenie zaczęła używać pseud. Halina Starska. Po kilku miesiącach odeszła z tego teatru.

W tym czasie związała się S. z Zelwerowiczem i od sezonu 1908/9 została zaangażowana do obejmowanego przezeń teatru «Victoria» w Łodzi. Wystąpiła w spektaklach w jego reżyserii: jako Rachel w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego (17 IX 1908, na otwarcie sezonu), Stella w „Fantazym” Juliusza Słowackiego (wystawianym pt. „Nowa Dejanira”), Irina w „Trzech siostrach” A. Czechowa (25 I 1909, prapremiera polska). Grała też w spektaklach reżyserowanych przez Andrzeja Mielewskiego: Elsinoe w „Irydionie” Zygmunta Krasińskiego oraz Ofelię w „Hamlecie” W. Shakespeare’a. Z teatrem «Victoria» występowała w Zgierzu, Pabianicach, Kaliszu, a nawet w Petersburgu (1 III 1909 z „Weselem”). W maju t.r., po pożarze budynku «Victorii», odbyła z zespołem dwumiesięczne tournée, w czasie którego prezentowano głównie „Wesele” Wyspiańskiego (Kalisz, Łowicz, Tomaszów, Częstochowa, Lublin, Radom, Kielce, Sosnowiec, Piotrków). W sezonach 1909/10–1910/11 występowała w kierowanym przez Zelwerowicza Teatrze Polskim w Łodzi (przy ul. Cegielnianej 63), m.in. w sztukach Wyspiańskiego (23 X 1909 jako Barbara w prapremierze fragmentu „Zygmunta Augusta” przedstawiającego śmierć Barbary Radziwiłłówny) i Słowackiego (Laura w „Zawiszy Czarnym”, Salomea w „Horsztyńskim”, Salomea w „Śnie srebrnym Salomei”); największy sukces odniosła jako Rachela w „Ponad siły” B. Bjřrnsona (premiera 5 I 1911). W marcu t.r. występowała z łódzkim Teatrem Polskim w Kijowie. W październiku, po pożarze budynku teatralnego przy ul. Cegielnianej, zespół grał w Łodzi w gmachu Teatru Wielkiego. Następnie z częścią zespołu łódzkiego pod kierunkiem Zelwerowicza zaangażowała się S. do nowo utworzonego w Warszawie przez Franciszka Rychłowskiego Teatru Zjednoczonego. W inauguracyjnym przedstawieniu 19 XII wystąpiła w roli Maryny w „Weselu” Wyspiańskiego; niebawem zagrała tamże m.in. Kornelię w „Irydionie” Krasińskiego. Teatr nie miał powodzenia, wystawiał przeważnie na prowincji, m.in. w Płocku i Radomiu, choć w marcu 1912 był w Moskwie (S. grała Julię w „To samo” Leopolda Staffa). W lipcu i sierpniu t.r. występowała S. w Połądze z zespołem Karola Hoffmana. T.r. została zaangażowana przez Arnolda Szyfmana do powstającego Teatru Polskiego w Warszawie; z zespołem tym wyjechała w październiku na sześciotygodniowe tournée (m.in. do Żytomierza, Mińska, Kijowa i Petersburga). W r. 1913 występowała w Teatrze Polskim m.in. jako Dziewka („Lilie” Ludwika Hieronima Morstina), Tekla („Wąsy i peruka” Józefa Korzeniowskiego), Kalonike („Gromiwoja” Arystofanesa), Lucynda („Lekarz mimo woli” Moliera), a w r. 1914 – Małgorzatka („Szopka warszawska” Artura Oppmana), Marusia („Dzieje Józefa” Włodzimierza Perzyńskiego), Lala („Mezalians” Kazimierza Wroczyńskiego), Chochlik („Balladyna” Słowackiego). W 1. poł. r. 1914 poznała Mieczysława Limanowskiego i zaangażowała się w stworzony przez niego (pod patronatem Henryka Sienkiewicza i Zenona Przesmyckiego) projekt ambitnego teatru popularnego, który wkrótce przyjął nazwę Teatr Powszechny. Od inauguracji, 8 V 1915, grała Infantkę w „Cydzie” P. Corneille’a w parafrazie Wyspiańskiego (reż. Limanowski i Zelwerowicz). W r. 1913 podjęła współpracę z filmem; zagrała tytułową rolę w „Halce” wg libretta Włodzimierza Wolskiego do opery Stanisława Moniuszki. W r. 1914 odtworzyła Bellę w „Tajemnicy pokoju nr 100” (najstarszy zachowany polski film fabularny) i Wandę w „Fatalnej godzinie”, zagrała też role niezidentyfikowane w „Mętach Warszawy” i „Chciałbym, lecz nie wolno” (wszystkie produkcji wytwórni «Kosmofilm»); w r.n. była Haliną w „Szpiegu” (produkcja «Sfinksa»). Jest uznawana za pierwszą polską gwiazdę filmową.

W lipcu 1915, w związku ze zbliżającym się frontem, S., jako poddana austriacka, została ewakuowana do Rosji; po krótkim pobycie w Petersburgu zamieszkała w Moskwie. Dn. 8 IX t.r. zagrała tam Rachel w „Weselu” Wyspiańskiego (w reż. Stefana Jaracza). W r. 1916 wystąpiła w przedstawieniach Teatru Polskiego Szyfmana w Moskwie, m.in. ponownie jako Rachel w „Weselu”, tym razem w reżyserii Juliusza Osterwy (na inauguracji Teatru 8 III t.r.), oraz Idalia w „Fantazym” Słowackiego (również w reżyserii Osterwy), a także w inscenizacjach Szyfmana: jako Roza Weneda w „Lilli Wenedzie” Słowackiego oraz w wieczorze poezji Adama Mickiewicza. T.r. zagrała w filmie „Nočnyje priklučenija dariat nam naslaždienija” (reż. Władysław Starewicz); brała udział (obok Jaracza, Osterwy, Szyfmana, Limanowskiego, Wincentego Drabika, Tadeusza Micińskiego) w dyskusjach prowadzonych w czasie prób teatralnych, które zapoczątkowały przyszłą reformę teatru polskiego. Zimą i wiosną 1917 uczestniczyła w próbach przygotowywanego przez Limanowskiego przedstawienia „Dziadów” Mickiewicza. Dn. 18 II t.r. odbyła się premiera wyreżyserowanego przez S-ą misterium jasełkowego „Bóg się rodzi” Limanowskiego.

W r. 1920 wróciła S. do Polski i zamieszkała w Warszawie. Współpracowała sporadycznie z teatrem «Reduta» Osterwy, m.in. 21 V t.r. uczestniczyła w czytaniu fantazji teatralnej „Amor felix” Władysława Zawistowskiego. Dn. 22 X 1921 w sali Tow. Higienicznego wzięła udział w wieczorze poetyckim Juliana Tuwima (z Jaraczem). W r. szk. 1921/2 wykładała w Szkole Instruktorów Teatralnych przy Związku Teatrów Ludowych. Nadal występowała na scenie, m.in. od 21 II 1922 w teatrze «Maska» partnerowała jako Joanna Cannot Kazimierzowi Kamińskiemu w „Kłopotach geniusza” E. A. Bennetta. W dn. 13–15 IV t.r. na IV Zjeździe Delegatów Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) została powołana do Naczelnej Rady Artystycznej (Rada przestała działać po roku). W sezonie 1922/3 grała w teatrze «Komedia» oraz w Teatrze Miejskim im. Wojciecha Bogusławskiego (m.in. Agnieszkę Gonzagę w „Sułkowskim” Stefana Żeromskiego w reżyserii Osterwy). W listopadzie 1922 w sali operetki «Wodewil» wzięła udział w cyklu przedstawień dla dzieci zatytułowanym „Bajki”. Aktorstwo S-iej oceniano w tym czasie przychylnie: «Jest to jedna z najlepszych artystek na polskich scenach. Gama szeroka. Mocny [charakter] i ładny uśmiech w komedii – duże skupienie, wielka dyskrecja i głęboka szczerość w dramacie» (W. Rabski). W czerwcu 1923 występowała gościnnie w Ciechocinku, Włocławku, Płocku, Lublinie, Łodzi i Sosnowcu. W sezonie 1923/4 wykładała w Łodzi w Szkole Dramatycznej działającej przy Teatrze Miejskim, oraz (do sezonu 1924/5) grała w tym teatrze, m.in. w „Weselu” Wyspiańskiego (kolejny raz wystąpiła jako Rachel), „Znajomku z Fiesole” Brunona Winawera, „Zaczarowanym kole” Lucjana Rydla i „Prawie pocałunku” T. Bernarda, Y. Mirande’a, G. Quinsona. Po powrocie do Warszawy występowała w r. 1925 w teatrze «Komedia», a w lipcu t.r. w teatrze «Szkarłatna Maska» (rola Nastasji w „Idiocie” wg F. Dostojewskiego). W sezonie 1925/6 w Teatrze im. Bogusławskiego (pod dyrekcją Zelwerowicza oraz kierownictwem artystycznym Zelwerowicza, Leona Schillera i Wilama Horzycy) zagrała m.in. Dziewczynę w prapremierze „Achilleis” Wyspiańskiego (13 XI 1925, inscenizacja Schillera), Baronową w „Słomkowym kapeluszu” E. Labiche’a (reż. Zelwerowicz), Frankę w „Pucharze wędrownym” Zygmunta Nowakowskiego (reż. Zelwerowicz) oraz Elizę w „Napoleonie w szlafroku” E. Bozdecha (reż. Zelwerowicz). Od sezonu 1926/7 występowała w Krakowie w Teatrze im. Słowackiego, prowadzonym przez Nowakowskiego (z którym była w tym czasie związana). Pierwszą jej rolą na tej scenie była Aldyt w „Grobie nieznanego żołnierza” P. Raynala (reż. Nowakowski). Krytyka doceniła jej nowoczesne aktorstwo i warunki «tragicznej gwiazdy»: «Głęboki głos, naginający się łatwo do wszelkich odcieni, twarz, odbijająca wyraziście wszystkie wzruszenia i poruszenia duszy, oczy, któreby bez słów potrafiły wszystko wyrazić, ruchy wolne od wszelkiej przypadkowości, a tak pełne ekspresji...» (T. Sinko). Najczęściej odtwarzała role amantek lirycznych i komediowych w spektaklach reżyserowanych przez Nowakowskiego: Joannę Cannot w „Kłopotach geniusza” Bennetta, Koletę Bolbec w „Mecenas Bolbec i jego mąż” L. Verneuila i G. Berra, Lenę w „Maskach” F. Crommelyncka, Maję w „Lecie” Tadeusza Rittnera, Małgorzatę Gautier w „Damie kameliowej” A. Dumasa syna, tytułową rolę w „Madame Sans Gęne” V. Sardou i E. Moreau, a ponadto m.in. tytułową rolę w „Kochanku Sybilli Thompson” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (reż. Jerzy Chodecki), Felę w „Głazie granicznym” Emila Zegadłowicza (reż. Józef Sosnowski), Irenę „W pętach” E. Bourdeta (reż. Gustaw Buszyński). W sezonach 1927/8–1928/9 wyreżyserowała m.in. „Śnieg” Stanisława Przybyszewskiego, „Simonę” J. Devala (przedstawienie grano gościnnie we Lwowie), „Cień” D. Niccodemiego. W Polskim Radiu w Krakowie zorganizowała słuchowiska dla dzieci i młodzieży i objęła nad nimi kierownictwo (zapewne od początku r. 1928); dla dorosłych przygotowała w radiu m.in. „Szopkę krakowską”, „Wieczór podhalański”, „Komedię o człowieku, który poślubił niemowę” A. France’a i „Zaloty wiejskie”, na podstawie sztuki ludowej „Wigilia św. Andrzeja” Franciszka Dorowskiego (Domnika).

We wrześniu 1929 ponownie zamieszkała S. w Warszawie. Porzuciwszy karierę aktorską, zorganizowała i objęła kierownictwo artystyczne teatru dla dzieci i młodzieży «Jaskółka», «pierwszej autentycznie wychowawczej oraz ambitnej literacko i artystycznie sceny» (S. Marczak-Oborski). Inauguracja odbyła się 10 X t.r. (wystawiono bajkę „Złota kaczka” Heleny Zakrzewskiej). Na scenie tego teatru S. wyreżyserowała m.in. „Czary i kolory” Janiny Morawskiej, „Cień” Niccodemiego, „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza oraz, najlepiej przyjmowane, bajki dla dzieci. We wrześniu 1933, z powodu trudności finansowych, teatr zawiesił działalność, a S. zaangażowała się do Teatru Miejskiego w Łodzi. W teatrze tym, za dyrekcji Wroczyńskiego, wyreżyserowała „Dyktatora” J. Romainsa, „Stefka” Devala (wspólnie z Heleną Zelwerowicz), „Wywczasy Don Juana”, wg komedii „Gwiazdor i kinomanki” Wroczyńskiego ukrywającego się pod pseud. Rujwid (31 XII 1933 – spektakl był połączony z zabawą sylwestrową w przerwach). W dn. 8–11 IV 1936 na II Nadzwycz. Walnym Zjeździe Delegatów ZASP postulowała S. m.in. wprowadzenie do programu Państw. Inst. Sztuki Teatralnej kształcenia aktorów teatrów dziecięcych. Jesienią t.r. założyła, przy Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie, Objazdowy Teatr dla Dzieci „Płomyka” i „Płomyczka”; w r. 1937 występowała z nim w miasteczkach i wsiach centralnej i wschodniej Polski. Wystawiała przede wszystkim spektakle kukiełkowe, np. „O strasznym smoku” wg Marii Kownackiej, ale także aktorskie, np. inscenizację wierszy Tuwima pt. „Śląsk śpiewa”. Zrezygnowawszy z przyczyn finansowych z prowadzenia teatru, zorganizowała w Warszawie w grudniu t.r. na polecenie ZASP «Nasz Teatr» dla młodzieży i wojska; zespół tworzyli bezrobotni aktorzy. Wystawiła w nim m.in. „Przyjaciela wesołego diabła” Kornela Makuszyńskiego.

Wybuch drugiej wojny światowej uniemożliwił S-iej realizację planowanego na jesień 1939 objazdu «wozem filmowym» Czechosłowacji, Jugosławii i Bułgarii, w celu przygotowania filmów dla dzieci i młodzieży. W czasie okupacji niemieckiej pracowała S. w kiosku i kawiarniach w Warszawie, zajmowała się też handlem. W r. 1940 była więziona na Pawiaku. Powstanie warszawskie 1944 r. przeżyła na Starym Mieście. W r. 1945, mimo ciężkiej choroby serca, odbudowała objazdowy teatr «Jaskółka», włączony w listopadzie r.n. do warszawskich Miejskich Teatrów Dramatycznych. W r. 1946 wstąpiła do PPR (następnie była członkiem PZPR), przez rok pełniła funkcję sekretarza Podstawowej Organizacji Partyjnej, zorganizowała też koło teatralne PPR. W sezonach 1946/7–1947/8 wyreżyserowała w «Jaskółce» (od sezonu 1947/8 teatr «Miniatura») „Zapraszamy na wesele” Aliny Kwiecińskiej. Po połączeniu zespołu z przeniesionym z Krakowa teatrem lalek «Niebieskie Migdały» została zatrudniona w październiku 1948 jako wykładowczyni w działającym przy tym teatrze Studiu Dramatycznym Teatru Lalek. Dn. 1 IX 1949 zaangażowała się jako aktorka i reżyserka do Państw. Teatru im. Jaracza z siedzibami w Olsztynie i Elblągu; w sezonie 1949/50 wystawiła tu „Archipelag Lenoir” A. Salacrou, „Przyjaciół” A. Uspieńskiego, „Grzegorza Dyndałę” Moliera oraz zagrała tytułową rolę w „Vassie Železnovej” M. Gorkiego. Od jesieni 1950 do końca życia była zatrudniona w Państw. Teatrze im. Żeromskiego z siedzibami w Kielcach i Radomiu. Grała tam tytułową rolę w „Moralności pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, Matkę w „Odezwie na murze” Anny Świrszczyńskiej, Naumanową w „Kruk krukowi oka nie wykole” A. Ostrowskiego, Ciocię Saszę w „Tak będzie” K. Simonowa. Ostatni raz wystąpiła 31 XII 1953 w epizodzie w „Nie igra się z miłością” A. de Musseta, w reżyserii Ireny Byrskiej. Ostatnie lata życia spędziła w Warszawie, częściowo na leczeniu szpitalnym, oraz w Schronisku Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie. Zmarła 21 VIII 1957 w Pruszkowie, została pochowana w Warszawie na cmentarzu Bródnowskim jako Helena Starska-Piasecka (kw. 48 F, rząd 1, grób 32).

Mężem S-iej był bliżej nieznany Piasecki; w r. 1948 była już wdową. Potomstwa nie zostawiła.

Wyspiański S., Dzieła zebrane, Oprac. M. Stokowa, Kr. 1967–8 XV; – Višnevskij V., Chudožestvennye filmy dorevolucionnoj Rossii, Moskva 1945; – Słown. Teatru Pol., I (bibliogr., fot., błędna data i miejsce śmierci S-iej) – Boy-Żeleński T., Pisma, W. 1965 XXIII 536; Hausbrandt A., Aktorzy, W. 1976 s. 172; Historia filmu polskiego, W. 1966 I; Jewsiewicki W., Polska emigracja artystyczna w Rosji 1914–1922, Acta Univ. Lodziensis. Nauki Human.-Społ. 1979, S. I, z. 33 s. 100; Krasiński E., Stefan Jaracz, W. 1983; tenże, Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Limanowski M., Był kiedyś teatr Dionizosa, Oprac. Z. Osiński, W. 1994; Małkowska H., Teatr mojego życia, Ł. 1976; Marczak-Oborski S., Teatry w Polsce 1918–1939. Wielkie ośrodki, W. 1984; Michalik J., Wspomnienia Karola Rollego o teatrze, „Pam. Teatr.” 1983 nr 3; Poskuta-Włodek D., Trzy dekady z dziejów sceny. Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie 1914–1945, Kr. 2001; Teatr przy Cegielnianej. Szkice z dziejów sceny łódzkiej 1844–1978, Red. S. Kaszyński, Ł. 1980; W kręgu warszawskiego „Baja”, Oprac. H. Jurkowski, W. 1978; Waszkiel M., Dzieje teatru lalek w Polsce (do 1945), W. 1990; – Szematyzmy Król. Galicji na r. 1904; – Listy Lucyny i Józefa Kotarbińskich, Oprac. Z. Jasińska, W. 1978; – „Biesiada Liter.” 1912 nr 36; „Czas” 1926 nr 223 (T. Sinko); „Ilustr. Kur. Codz.” 1929 nr 185 dod. „Kur. Radiowy” nr 26, 1932 nr 83; „Kur. Warsz.” 1908 nr 43, 70, 71 (A. Dobrowolski), 1922 nr 275 (W. Rabski); „Pam. Teatr.” 1972 z. 1; „Radio” 1928 nr 6; „Scena Pol.” 1936 nr z września; „Teatr i Film” 1957 nr 11; – AP w Kr.: Kursy Baranieckiego, 1158 TM 22; Arch. Artyst. i B. Teatru im. Słowackiego w Kr.: Afisze, recenzje; Arch. Teatru im. Jaracza w Olsztynie: Akta personalne S-iej; Arch. Teatru im. Żeromskiego w Kielcach: Akta personalne S-iej; Arch. Teatru Powsz. im. Zygmunta Hübnera w W.: Ankieta personalna S-iej; Dział Dok. Teatr. ZASP w W.: Arkusz kwalifikacyjny i odręczne omówienie arkusza z Teatru im. Żeromskiego w Kielcach; USC w Pruszkowie: Akt zgonu, nr 317/1957; – Listy S-iej i Nowakowskiego z l. 1925–6 ze zbiorów Jana Steciaka – kserokopie w posiadaniu Romana Włodka z Kr.

Grażyna Chmielewska