Smólski Grzegorz, krypt, i pseud.: G.S., Grzela z Waszkowic, Wojciech Gorazda (1844–1911), dziennikarz, publicysta, krajoznawca i etnograf. Ur. 11 VIII na Bukowinie we wsi Waszkowce (Waschkoutz, Vaškivci, Vǎşkǎuţi) nad Seretem, będącej posiadłością ojca Apolinarego.
S. uczył się zapewne w domu lub w pobliskim powiatowym Serecie, gdzie wówczas istniała szkoła z polskim językiem nauczania. Niejasne są okoliczności jego nauki gimnazjalnej. Biografowie są niezbyt dokładni: K. Sochaniewicz podał (bez wymienienia miejscowości) bardzo późną datę ukończenia nauki szkolnej, bo w r. 1868, a H.C. Kosel, nazwał S-ego (bez podania roku) «absolwentem gimnazjum we Lwowie». Brak jego nazwiska w spisie absolwentów Gimnazjum im. Franciszka Józefa I, można więc domyślać się, że było to Gimnazjum I Akademickie, bądź dominikańskie, oba z nauczaniem w języku niemieckim. Sochaniewicz wspomniał także, że S. odziedziczył rodzinny majątek, ale należąc do grona złotej młodzieży, roztrwonił go. Stąd wyniknęło później staranne ukrywanie przez S-ego danych z okresu młodości. Straciwszy majątek, musiał podjąć pracę zarobkową, w czym dopomogły mu posiadane zdolności pisarskie. Młodzieńczym debiutem S-ego była, wydana anonimowo nakładem własnym, komedia Ostatnie dziewosłęby (Lw. 1862). W l. 1863–4 współpracował z pismem dla ludu „Dzwonek”, w którym (pod pseud. Grzeli z Waszkowic) zamieścił kilkanaście opowiastek treści patriotycznej i obyczajowej, bajek oraz podań ludowych. Fakty te potwierdzają jego związki ze środowiskiem pisarskim we Lwowie, ale nie przesądzają o stałym tam jego pobycie. Bardziej prawdopodobne, że już wtedy osiedlił się w Czerniowcach, gdzie w r. 1869 był członkiem Wydz. Tow. Polskiego Bratniej Pomocy i Czytelni Polskiej oraz należał do wydawców tamtejszego dwutygodnika „Ogniwo” (1869). Ponadto wszedł w skład powstałego w Czerniowcach (29 VI 1869), złożonego z grona ziemian, duchowieństwa i inteligencji, «Komitetu Kazimierzowskiego», który wystosował protest przeciwko zbyt skromnemu programowi powtórnego pogrzebu Kazimierza Wielkiego w Krakowie, proponując odbycie go w 500-lecie śmierci (1870), jako uroczystości ogólnopolskiej. Jednak w końcu r. 1869 S. opuścił Czerniowce i jako korespondent lwowskiej „Gazety Narodowej” przeniósł się do Wiednia, gdzie pozostał do końca życia.
W r. akad. 1873/4 S. zapisał się na wydz. prawa uniw. wiedeńskiego, jednak po wysłuchaniu dwóch semestrów poniechał studiów. Natomiast drogą samouctwa zdobył wielką erudycję humanistyczną. Początkowo S. przesyłał z Wiednia do „Gazety Narodowej” (z którą był stale związany do r. 1883) telegraficzne relacje z przebiegu wojny francusko-pruskiej (1870/1). Od r. 1872 opracowywał też własny serwis informacyjny wydarzeń bieżących (hektografowaną „Korespondencję Wiedeńską”), którą rozsyłał redakcjom. Był bowiem, poza „Gazetą Narodową”, stałym współpracownikiem wielu pism: od r. 1878 wiedeńskiej „Neue Freie Presse”, kilku warszawskich (od r. 1880 „Gaz. Pol.”, od r. 1882 „Gaz. Warsz.” i „Kur. Warsz.”, od r. 1885 „Ateneum” oraz „Kłosów”), w l. 1883–97 petersburskiego „Kraju”, od r. 1884 „Gazety Polskiej” w Czerniowcach, krakowskich (od r. 1891 „Nowej Reformy”, od r. 1899 „Czasu”), poznańskich (od r. 1904 „Pracy”, od r. 1905 „Dzien. Pozn.”), od r. 1897 pisał do „Wieńca i Pszczółki”. W pracy dziennikarskiej S. relacjonował ważniejsze, bieżące wydarzenia polityczne (np. wizytę cesarską w Galicji w r. 1880, obchody 200-lecia odsieczy wiedeńskiej w Wiedniu i Krakowie – 1883, proces Kraszewskiego w Lipsku – 1884, zjazd cesarzy Austrii i Rosji w Kromieryżu – 1885, obchody stulecia Konstytucji 3 maja w Zurychu – 1891, inspekcyjną podróż premiera i ministra spraw wewnętrznych E. Kröbera po Galicji i Bukowinie – 1904), śledził uważnie działalność rządu i życie parlamentarne oraz rolę Koła Polskiego (Koło Polskie w świetle liczb, Kr. 1901), stosunki międzynarodowe, ukazywał, nieraz w sposób krytyczny, życie polityczne w Galicji (Lueger w Kołomyi. Opowieść wesoła, zaczerpnięta ze stosunków galicyjskich, P. 1905); przeprowadził też wiele wywiadów z czołowymi politykami, zwłaszcza słowiańskimi.
Równocześnie S. wykazywał wielką aktywność społeczną w polskim środowisku w Wiedniu. W czerwcu 1878, wraz z gronem tamtejszych działaczy pod protektoratem Franciszka Smolki, należał do założycieli oświatowo-samopomocowego Stow. Polskiego «Zgoda» w Wiedniu, wszedł w skład jego Wydziału i był jego pierwszym prezesem (ponownie w l. 1884–6). Współdziałał w staraniach o przyznanie praw językowych (polskiego i czeskiego) mieszkańcom Śląska Cieszyńskiego i Opawskiego; przywiózł w maju 1881 delegację czesko-polską do Wiednia i wystarał się jej o audiencję u władz. W efekcie tych zabiegów ukazało się wówczas odpowiednie rozporządzenie ministra sprawiedliwości A. Pražaka. Akcję tę opisał potem S. w broszurze (pod pseud. Wojciecha Gorazdy) pt. Silesiana. Z pamiętnika dziennikarza (Kr. 1896). W l. 1882–3 był zastępcą sekretarza wiedeńskiego Komitetu jubileuszowego dla uczczenia zwycięstwa Jana Sobieskiego i był delegatem z Wiednia (we wrześniu 1883) na uroczystościach krakowskich.
W listopadzie 1882 zainicjował S. w Wiedniu wydawanie tygodnika „Reform” (1882–3) o treści polityczno-gospodarczej i kulturalnej, do którego zaprosił poza miejscowymi (P. Twardowski, W. K. Zieliński, L. Feuerstein, M. Benedikt, K. Werner, E. Moosduft, W. Friedenstein, J. Mexner), wielu polskich pisarzy, dziennikarzy i tłumaczy (m.in. J. I. Kraszewskiego, A. Zippera, J. Lea i J. Michejdę), a także słoweńskich, czeskich, łużyckich, chorwackich i rosyjskich (jak F. S. Krauss, V. Dolenc, E. Jelinek, F. Hovorka, M. Hórnik, J. Tomić i in.), z uwagi na wprowadzony (od nr 6 z 10 XII 1882) stały dodatek do pisma pt. „Slavische Rundschau” zawierający, obok niemieckich przekładów literatury polskiej, również tłumaczenia z innych literatur słowiańskich, a także biografie pisarzy i polityków. Pismo poświęcało również wiele uwagi teatrowi, sztukom pięknym, muzyce oraz nauce.
S. był autorem ilustrowanych przewodników: Wiedeń i jego okolice oraz podróż Dunajem z Passau przez Linz, Wiedeń do Budapesztu i treściwy przegląd znaczniejszych miejsc kąpielowych (Wiedeń 1886, Wyd. nowe, tamże 1898, 1901); (fragmenty wyd. osobno pt. Pamiątki polskie i Polacy w Wiedniu oraz Życie wiedeńskie, oba – Wiedeń 1886), które doskonale informowały o historii, życiu kulturalnym i obyczajowym tamtejszej Polonii. Pisał o tym również w gruntownie ujętych artykułach („Dzien. Pozn.” 1906 nr 247, 265 292). Swym pasjom krajoznawczym i etnograficznym dał wyraz, opracowując w wersji polskiej i niemieckiej, dwa zeszyty (28 i 29) wydawnictwa seryjnego pt. Przewodnik ilustrowany po c.k. austr[iackich] kolejach państwowych na szlakach: Kraków–Sucha, Sucha–Żywiec–Zwardoń, Skawina–Oświęcim (Wiedeń [1893]) oraz Przewodnik […] na szlakach: Kraków–Tarnów, Kraków–Wieliczka, Tarnów–Stróże, Stróże– Nowy Sącz, Nowy Sącz–Muszyna–Krynica– Orłów, Sucha–Nowy Sącz (Wiedeń [1895]). Poza rozkładami jazdy zawierały informacje opatrzone fotografiami typów ludowych z okolic Krakowa, Żywca i górali tatrzańskich, autorstwa Ignacego Kriegera, Walerego Eljasza i Stanisława Bizańskiego oraz cenną treść krajoznawczo-etnograficzną w postaci opisów strojów, zajęć gospodarskich, zwyczajów, tańców i śpiewów ludowych.
Drugim głównym nurtem zainteresowań S-ego była historia. Starał się wyświetlić sprawę grobu króla Bolesława Śmiałego w Osjaku („Kraj” 1893 nr 23; „Przegl. Powsz.” T. 39: 1896), ogłaszał nadto (1890–3) artykuły na ten temat w „Dzienniku Poznańskim”, „Kraju” i lwowskim „Tygodniu”. Na łamach „Biblioteki Warszawskiej” omawiał dzieje protestantyzmu na Bukowinie (1906), osadnictwa niemieckiego w Galicji (1908), początki czasopiśmiennictwa polskiego (1910). Zajmował się także historią i etnografią ludności polskiej zamieszkałej na kresach zachodnich, północnych i południowych. Zbierał materiały, odbywając (1881–1902) częste podróże z Wiednia na Śląsk Górny i Cieszyński, Słowację, Węgry, Pomorze Zachodnie i Gdańskie, Warmię oraz Mazury. Interesowały go nadto ślady ludności słowiańskiej zamieszkałej kiedyś na terenach nad Renem i Łabą, także w późniejszej Austrii, Bawarii i Szwajcarii. Artykuły o tej tematyce ogłaszał w „Kraju” (1896–7), „Tygodniku Illustrowanym” (1899–1901), „Wędrowcu” (1901–2), „Bibliotece Warszawskiej” (1902–12), lwowskim „Ognisku” (1904), kijowskich „Kresach” (1906–7), „Dzienniku Poznańskim” (1906), „Pracy”, „Na ziemi naszej” (1909), „Przewodniku Naukowym i Literackim” (1910), w krakowskim „Świecie Słowiańskim” (1905–12) oraz w pismach etnograficznych i historycznych: „Wiśle” (1900–2), „Ludzie” (1902–11), „Ziemi” (1910–12). Prace historyczne o tematyce pomorskiej recenzował w „Przeglądzie Historycznym” (1909–10). W r. 1902 został członkiem Tow. Ludoznawczego we Lwowie; brał też udział w jego zjeździe, wygłaszając (Lwów, 10–11 VI 1905) dwa referaty: Spostrzeżenia i uwagi z podróży na Pomorzu i wyspie Rujnie oraz Ślady słowiańskie na ziemiach dawnej Recji i Windelicji. (Nowa teoria lechicka), ogłoszone w „Ludzie” (T. 11: 1905). Pisał o folklorze i gwarze góralskiej (Zagadki i łamigłówki górali polskich w Tatrach i Beskidach, „Lud” T. 17: 1911, Gwara tatrzańska i jej piśmiennictwo, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 1–2). Pozostawił w rękopisie czterotomowy Słownik nazw miejscowych Śląska. Niemieckie przezwiska i słowiańskie nazwy miejscowości w obecnej pruskiej prowincji Śląsku, ukończony w r. 1902, który przekazał Akademii Umiejętności w Krakowie (B. PAN w Kr.: rkp. 2503). Badał także problem ludności niemieckiej w Galicji (Kolonie i stosunki niemieckie w Galicji, Kr. 1910).
Jako delegat wiedeński Tow. Dziennikarzy Polskich S. brał w l. 1898–1906 udział we wszystkich siedmiu zjazdach dziennikarzy słowiańskich; na VI zjeździe w Abbazji (16 V 1905) wszedł w skład Zarządu Związku Dziennikarzy Słowiańskich, w którym uczestniczył dożywotnio, a w l. 1908–10 był jego wiceprzewodniczącym. Relacje o pracach Związku zamieszczał w „Wędrowcu” (1901) oraz w „Dzienniku Poznańskim” (1902 nr 115, 117, 121, 1905 nr 113, 114, 116, 1906 nr 157, 196, 206, 209, 211). Ta ogromna aktywność zawodowa podkopała jego zdrowie. W trakcie przygotowywania relacji z obrad parlamentu S. zmarł nagle w Wiedniu 3 XII 1911. Został tam pochowany na cmentarzu Centralnym w grobowcu rodziny swej żony.
S. był żonaty z Pauliną z domu Steiner (1857–1912), potomstwa nie zostawił.
Estreicher w. XIX; Finkel, Bibliogr.; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Hahn W., Bibhogr. bibliografij polskich do 1950 roku, Wyd. 3, Wr. 1966; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Wagnerowa H., Niedziela Z., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego 1909–1918, Wr. 1989; Enc. Org. (1898–1904); Biographien der Wiener Künstler und Schriftsteller, Hrsg. v. H. C. Kosel, Wien 1902 I; Oracki, Słown. Warmii XIX i XX w.; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I–IV; Tatarowicz K., Katalog poloników periodycznych wydanych zagranicą do r. 1939. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1961; Ruch. Kalendarz encyklopedyczny na r. 1887, W. 1887 s. 90; – Anculewicz Z., Grzegorza Smólskiego podróż do Liechtensteinu. Kartka z dziejów „Kuriera Warszawskiego”, w: Podróżujący Polacy w XIX i XX wieku, Pod red. N. Kasparka i A. Staniszewskiego, Olsztyn 1996 s. 131–7; Biedrzycki E., Historia Polaków na Bukowinie, Kr. 1973; Bieńkowski W., Der Anteil der Polen an der Wiener Presse in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts, „Zesz. Nauk. UJ” nr 887: Prace Hist. Z. 90: Studia Austro-Polonica Vol. 4: 1989 s. 20–30 (fot.); tenże, Grzegorz Smólski – zapomniany dziennikarz wiedeński, „Spraw. z Posiedzeń Komisji Nauk. PAN Oddz. w Krakowie” T. 39: 1995 fasc. 1 (druk.) 1996 s. 117–18; tenże, Wien und Krakau 1883. Die Feierlichkeiten zum 200-jährigen Jubiläum, „Zesz. Nauk. UJ” Nr 672: Prace Hist. Z. 75: Studia Austro-Polonica Vol. 3: 1983 s. 409–12; Bystroń J. S., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Wyd. 2, P. 1939; Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, Pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego, W. 1982; Kucharski W. S., Polacy i Polonia w rdzennej Austrii w XIX i XX wieku, L. 1994; Sochaniewicz K., Ś.p. Grzegorz Smólski (1844–1911), „Lud” T. 17: 1911 s. 277–87 (tamże bibliogr. prac); Ziejka F., Złota legenda chłopów polskich, W. 1984; – B. Jag.: Koresp. J. I. Kraszewskiego, rkp. 6532 IV, Koresp. A. Zippera, rkp. 8949 III; B. PAN w Kr.: Duda F., Zbiór materiałów bibliograficznych, wypisów źródłowych, streszczeń i notat, rkp. 2610 (fot.); Universitätsarchiv Wien: Nationale (Gregor Ritter von Smolski, Jur. Fak.), Wintersemester 1873, Sommersemester 1874; Wiener Stadt- und Landesarchiv: Totenbeschauprotokolle, mikrofilm 884 (1911 Smolski Gregor).
Wiesław Bieńkowski