Kubacz Franciszek (1868–1933), lekarz, polityk, działacz Polonii Gdańska. Ur. 17 V w Nowym Zieluniu w pow. działdowskim, pochodził z drobnoziemiańskiej rodziny pomorskiej o silnych tradycjach polskich. Uczył się w progimnazjum w Lubawie (gdzie był współzałożycielem i skarbnikiem tajnego koła filomackiego «Ojczyzna»), następnie w gimnazjum w Wałczu. Po otrzymaniu w r. 1887 świadectwa dojrzałości studiował medycynę w Würzburgu, a później w Rostocku, gdzie w kwietniu 1892 r. uzyskał stopień doktora medycyny. Od r. 1892 pracował jako lekarz w Gdańsku, początkowo jako asystent w Szpitalu Miejskim (Stadtlazarett), niebawem jednak otworzył własną klinikę ginekologiczną, która wkrótce zyskała sobie duże wzięcie.

Już w latach szkolnych K. należał do tajnego polskiego kółka gimnazjalnego, którego w r. szk. 1885/6 był skarbnikiem. W czasie studiów w Würzburgu był członkiem Tow. Akademików Polaków; związany był też z ruchem filomackim Pomorza. Po przybyciu do Gdańska rozpoczął natychmiast działalność polityczno-narodową, przede wszystkim jako członek niemal wszystkich polskich organizacji i towarzystw Gdańska. Wygłaszał wielką ilość odczytów i przemówień. Przez kilka lat po r. 1895 był prezesem najstarszego polskiego towarzystwa w Gdańsku «Ogniwo», pracował czynnie w innych stowarzyszeniach polskich, jak «Lutnia», «Jedność», «Sokół». Szczególnie żywą działalność rozwinął przy organizowaniu akcji wyborczych w l. 1907 i 1912 jako prezes polskiego komitetu wyborczego w gdańskim miejskim okręgu wyborczym do parlamentu niemieckiego; był delegatem Polaków gdańskich na zjazdy Prowincjonalnego Komitetu Wyborczego ówczesnych Prus Zachodnich oraz członkiem Centralnego Komitetu Wyborczego w Poznaniu, obejmującego cały ówczesny zabór niemiecki.

Będąc współzałożycielem, powstałego w r. 1903 w Gdańsku, polskiego Banku Ludowego (w którym pełnił przez 13 lat funkcje członka zarządu względnie członka rady nadzorczej), starał się K. szczególnie o podniesienie polskiego stanu gospodarczego w Gdańsku. Wziął też udział, jako jeden z dwu przedstawicieli Polonii Gdańska, w organizacyjnym zjeździe Młodokaszubów w Gdańsku (20 i 21 VI 1912). W styczniu 1916 r. wszedł K. jako jeden z siedmiu przedstawicieli Pomorza do Tajnego Międzypartyjnego Komitetu Obywatelskiego Polaków zaboru niemieckiego, reprezentując w nim Gdańsk. Dn. 25 XII 1918 r. przewodniczył, wraz z W. Korfantym, I. Paderewskim i szefem brytyjskiej misji wojskowej w Gdańsku pułkownikiem H. H. Wade, zebraniu Polaków w Gdańsku, na którym powzięto uchwałę o zbrojnym zajęciu Gdańska przez wojska polskie, a następnego dnia przeprowadzał dalsze rozmowy w tej sprawie w Poznaniu. Dn. 20 IV 1919 r. przewodniczył polskiemu wiecowi w Gdańsku (przy udziale ponad pięciu tysięcy Polaków), na którym uchwalono jednomyślnie rezolucję żądającą przyłączenia Gdańska i całych tzw. Prus Królewskich do Polski. W t. r. wyjeżdżał do Warszawy oraz do Paryża i brał udział w pracach nad przygotowaniem tzw. konwencji paryskiej dotyczącej statusu Wolnego Miasta Gdańska. W grudniu 1919 r. był przewodniczącym polskiej Rady Ludowej na Miasto Sopot, a w kwietniu 1920 r. występował jako prezes Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku. W r. 1919 był K. członkiem rady miejskiej Gdańska. W marcu 1920 r. został powołany jako przedstawiciel grupy polskiej do Rady Państwa (Staatsrat) utworzonej przez Pełnomocnika Mocarstw w Gdańsku. W maju t. r. został wybrany posłem do gdańskiej konstytuanty (Verfassunggebende Versammlung), jako jeden z siedmiu polskich posłów. Lista polska nosiła oficjalny tytuł: «Wahlvorschlag VII Kubacz». Był K. również polskim posłem w drugim sejmie gdańskim (Volkstag) w l. 1924–7. W obu sejmach odgrywał kierowniczą rolę w siedmioosobowej tzw. «frakcji polskiej», zyskując uznanie nawet skrajnie nacjonalistycznych posłów niemieckich za umiar i piękną formę przemówień.

K. położył też duże zasługi przy organizowaniu polskiego szkolnictwa prywatnego na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Wybrany prezesem zarządu 26 XI 1920 r. Macierzy Szkolnej w Gdańsku, pełnił tę funkcję do r. 1926. Przyczynił się znacznie (również i finansowo) do założenia w r. 1922 Gimnazjum Polskiego w Gdańsku oraz pierwszych polskich przedszkoli. Brał też udział w życiu polskich studentów Politechniki Gdańskiej jako filister studenckiej korporacji polskiej «Gedania». Był jednym z organizatorów i prezesem pierwszej polskiej organizacji politycznej Wolnego Miasta Gdańska Gminy Polskiej; był też prezesem Polskiego Tow. Muzycznego w Gdańsku.

Z pracą społeczną łączył K. lekarską działalność zawodową. Od 1 VI 1922 do 31 XII 1923 r. był pracownikiem kontraktowym Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku, zatrudniony jako fachowy doradca. Należał do gdańskich zawodowych organizacji lekarskich: Związku Zawodowego Lekarzy Wolnego Miasta Gdańska (Berufsvereinigung der Ärzte der Freien Stadt Danzig) oraz do Stowarzyszenia Lekarzy w Gdańsku (Ärztlicher Verein zu Danzig e. V.). Za zasługi położone dla obrony polskości w Gdańsku otrzymał w r. 1923 Krzyż Kawalerski Orderu Polonia Restituta. Po r. 1927 wycofał się niemal zupełnie z życia społecznego, oficjalnie na skutek złego stanu zdrowia. Główną jednak przyczyną było to, że jako związany z endecją był źle widziany w sferach sanacyjnych biorących górę w polskich organizacjach Gdańska. Zmarł K. w Gdańsku 14 I 1933 r., pochowany na cmentarzu parafialnym kościoła Św. Józefa. Miał syna Wacława i dwie córki. Syn K-a był w okresie międzywojennym lekarzem dentystą w Toruniu, a po drugiej wojnie światowej wyemigrował do Australii.

Fot.: W XV-lecie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1921–1936, [Gd. 1936] s. 7; – Paluszkiewicz M., Szews J., Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, P. 2000; – Bukowski A., Regionalizm kaszubski, P. 1950 s. 244–7; Dworecki Z., Polskie Rady Ludowe w Wielkopolsce 1918–1920, P. 1962 s. 22–3; Kroczakowa S., Towarzystwo „Ogniwo” w Gdańsku, „Roczn. Gdań.” T. 27: 1968 s. 69–98; Markwicz A., Z teki pośmiertnej filomatów pomorskich, „Gryf” R. 9: 1932/4 nr 2 s. 36; Podlaszewski M., Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1933, Gdynia 1966; Rzepecki K., Naprzód czy wstecz?, P. 1912 s. 143; tenże, Pobudka wyborcza, P. 1907 s. 131; W XV-lecie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1921–1936, [Gdańsk 1936], s. 9–10; – Danziger Bürgerbuch, [Danzig 1927] s. 68; Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r., W. 1965 I 267, 329; Verhandlungen der Verfassunggebenden Versammlung der Freien Stadt Danzig, Danzig 1920; Die Volkstagswahlen von 1920, 1923 und 1927…, Danzig 1929 s. 14, 22; – Nekrologi: „Danziger Neueste Nachrichten” 1933 nr 13 s. 6, 7, nr 15 s. 7, nr 17 s. 7; „Kur. Pozn.” 1933 nr 24, 29, 31 (fot.); „Słowo Pomorskie” 1933 nr 13a; – B. Gdań. PAN: rkp. GTN, 148, Polonia w Gdańsku (mszp.), s. 49; WAP w Gd.: rkp. nr 259/32 s. 10, 43, nr 259/418 s. 3–4, nr 259/477 s. 1–11; – Informacje Eudoksji Rakowskiej z Sanctuary Cove (Australia), przekazane przez Jerzego Szewsa.

Marian Pelczar