Romer Eugeniusz Mikołaj, pseud.: M. Odmęt, J. Saryusz, Edmund Piotrowski (1871–1954), geograf, profesor uniwersytetów we Lwowie i w Krakowie. Ur. 3 II we Lwowie, był synem Edmunda (zm. 1895) i Węgierki Ireny Körtvelyessy de Asguth, młodszym bratem Jana (zob.). Pochodził z rodziny szlacheckiej h. Jelita, przez kilkaset lat właścicieli wsi Bieździedzy w Jasielskiem. Dziadek R-a Henryk (zm. 1873) brał udział w powstaniu listopadowym, a w czasie kryzysu pouwłaszczeniowego musiał sprzedać majątek. Jego syn Edmund dzięki pomocy dalszej rodziny edukował się w Wiedniu w Theresianum. W tym czasie wraz z bratem Władysławem brał udział w powstaniu styczniowym (Władysław poległ). Ojciec Edmund, zdaniem syna, uległ w Theresianum częściowej germanizacji i wyniósł z tej elitarnej szkoły poczucie lojalności wobec dynastii Habsburgów. Był urzędnikiem namiestnictwa, potem star. krośnieńskim i brzeskim (wskutek zatargu z Kazimierzem Badenim w obronie praw wyborczych chłopów przeszedł wcześnie na emeryturę). Atmosfera domu była wysoce etyczna, bez tradycji rodzinnych i narodowych, religijnie liberalna (R. wcześnie stał się agnostykiem).

R. uczył się w szkole powszechnej w Rzeszowie, w l. 1880–1 w Krośnie, w gimnazjum w l. 1881–4 w Jaśle, w l. 1884–9 w Nowym Sączu, gdzie założył z bratem Janem uczniowsko-robotniczą konspiracyjną organizację niepodległościową i, po zdaniu przez brata matury, kierował nią w l. 1887–9. Już wtedy R. odznaczał się duchową niezależnością, odwagą myśli i czynu, gorącym umiłowaniem ojczyzny i przyrody, żywym temperamentem, humorem i błyskotliwością, ale też nierównym usposobieniem, wpadającym w stany podniecenia, entuzjazmu czy powątpiewania, co się z latami i czasem nasilało. W l. 1889–91 w poszukiwaniu drogi życiowej studiował na UJ początkowo historię, prawo, etykę, historię literatury a mniej geografię i geologię. Już w r. 1890 był zagrożony skreśleniem za antyhabsburskie wystąpienie na posiedzeniu Czytelni Akademickiej. Do historii zniechęcił się systemem pracy w seminarium mediewistycznym Stanisława Smolki (gdzie poza zajęciami opracował źródłowy, zaginiony artykuł o genezie rzezi humańskiej). Stopniowo coraz pilniej uczęszczał na wykłady geograficzne Franciszka Szwarcenberg-Czernego. Dodatkowym motywem wyboru geografii był zamiar służby wojskowej w aspekcie walki o niepodległość, do czego uważał za konieczne wiadomości geograficzne; od służby w armii austriackiej wyreklamował go jednak ojciec ze względu na słabe wtedy zdrowie. W l. 1891–2 studiował R. geografię u Alfreda Kirchoffa w Halle, wtedy umocnił się także w metodyce i dydaktyce geografii, w ewolucjonistycznym światopoglądzie. Interesował się też historią niemieckich ruchów socjalnych i religijnych. W l. 1892–3 studiował na Uniw. Lwow. geografię u Antoniego Rehmana, a także geologię, higienę, matematykę oraz historię Słowian u Tadeusza Wojciechowskiego. Już w czasie studiów był fanatykiem pracy o wielkiej wszechstronności zainteresowań i chłonności umysłu.

Wobec braku asystentury na geografii we Lwowie R. podjął w r. 1893 po absolutorium pracę nauczycielską jako suplent geografii i historii w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, ale po trzech miesiącach został za ponowne antyhabsburskie wystąpienie w Czytelni Akademickiej karnie przeniesiony do Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie, gdzie w l. 1893–9 był suplentem geografii i historii powszechnej. Uczył też tych przedmiotów na różnych kursach handlowych i rzemieślniczych wieczorowych, zarabiając dodatkowo artykułami naukowymi w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego”, „Wszechświecie”, „Kosmosie” i in. periodykach. W r. 1894 doktoryzował się we Lwowie na podstawie pracy Studia nad rozkładem ciepła na kuli ziemskiej („Kosmos” 1892), w r. 1895 złożył egzamin na nauczyciela szkół średnich. W l. 1895–6 przebywał jako stypendysta Wydziału Krajowego u Albrechta Pencka w Wiedniu (studia z morfologii, hydrografii i metodyki nauczania geografii), potem w Berlinie u Richarda Assmanna, Artura Bersona, Wilhelma Bezolda (aerologia, meteorologia i klimatologia) i Ferdynanda Richthoffena (geomorfologia). Wykorzystał wtedy krótką przerwę dla poznania polskości Kaszubów na Pomorzu Gdańskim i Mazurów w Olsztyńskiem. W r. 1899 habilitował się z geografii we Lwowie na podstawie pracy Studia nad asymetrią dolin (w: „Spraw. C. K. Wyższej Szkoły Realnej”, Lw. 1897). W l. 1899–1908 wykładał jako docent prywatny na uniwersytecie metodykę nauczania geografii w szkole średniej, geografię gospodarczą świata oraz Austro-Węgier, klimatologię, hydrografię, kartografię, antropogeografię, geografię ogólną Europy i Ameryki. W r. 1899 zwiedził wyższe szkoły handlowe Wiednia, Brna, Usti nad Łabą; w l. 1899–1911 był etatowym nauczycielem geografii handlowej (w istocie gospodarczej), historii powszechnej oraz nadobowiązkowo historii kraju ojczystego w Akademii Handlowej we Lwowie (faktycznie szkoły średniej). Urządził tam gabinet geograficzny, opracował podręcznik Mała geografia handlowa (Lw. 1907), opublikował w „Sprawozdaniach Akademii Handlowej” w l. 1901 i 1902 Najważniejsze artykuły handlu światowego XIX wieku, przerobił dla potrzeb Akademii podręcznik geografii powszechnej Bolesława Baranowskiego i Ludwika Dziedzickiego w r. 1902 i 1905, który przy jego współautorstwie doczekał się dalszych wydań (1906, 1908). W l. 1903–9 wykładał jako docent prywatny meteorologię i klimatologię na Wydz. Inżynierii Lądowo-Wodnej Szkoły Politechnicznej we Lwowie oraz geografię Polski w Akademii Rolniczej w Dublanach.

Już w r. 1903 Uniwersytet wystąpił o etat profesora nadzwycz. dla R-a, czemu przeszkodziło m. in. ówczesne jego wystąpienie na wiecu narodowym we Lwowie w sprawie nauczania geografii Polski w szkołach. Dalsze starania o drugą katedrę geografii dla R-a utknęły za sprawą Ukraińców, gdyż w r. 1907 podpisał on zbiorową polską deklarację przeciw utrakwizacji uczelni. W r. 1908 mianowano R-a profesorem nadzwycz. tytularnym (więc dalej bezpłatnym). Wreszcie w r. 1911 po przejściu A. Rehmana na emeryturę został profesorem zwycz. (od czego uzależnił przyjęcie katedry) i kierownikiem Katedry Geografii. Od razu zorganizował przy katedrze pracownię geograficzną i rozpoczął wycieczki terenowe ze studentami w okolice Lwowa, na Podole, Pokucie, w Tatry i Karpaty Wschodnie oraz w regiony nizinne. Jako znakomity wykładowca i pełen inwencji nauczyciel uniwersytecki, R. rozbudził powszechne zainteresowanie marginesowo dotąd traktowanym przedmiotem zarówno wśród kandydatów na nauczycieli, jak i studentów z innych wydziałów. W r. 1916 został członkiem korespondentem AU.

Na drodze R-a do katedry istotną rolę odegrały kontakty i badania zagraniczne. W r. 1908 brał R. udział w IX Międzynarodowym Zjeździe Geograficznym w Genewie. W r. 1909 studiując u M. Lugeona w Lozannie pół roku glacjologię, zwiedził Alpy Szwajcarskie i Francuskie, Jurę, dolinę górnego Rodanu, Mediolan, Wenecję, Triest, w r. 1906 przelotnie Niemcy (znów dla poznania stosunków ludnościowych Pomorza i Warmii). W r. 1910 wziął jako topograf udział w finansowanej przez przemysłowców rosyjskich wyprawie Emila Dunikowskiego dla zbadania pasma górskiego Sichote-Aliń w Kraju Nadamurskim (w drodze przez Syberię gromadził obserwacje morfologiczne i hydrograficzne). Do ogłoszonych w r. 1912 w wydawnictwach AU sprawozdań z topografii tego terenu dołączył szczegółową mapę gór Sichote-Aliń w skali 1:200 000. W drodze powrotnej przez Japonię badał morfologię jej wybrzeży, nawiązał kontakty naukowe, otrzymał zespół map sztabowych, co spożytkował w szkicu regionalnym Japonia i Japończycy (W. 1911). Potem już tylko przelotnie oglądał w Indiach Himalaje. W r. 1913, po krótkich badaniach morfologii Bretanii, udał się na Kongres Geologiczny w Toronto, gdzie nawiązał cenne w przyszłości kontakty z uczonymi amerykańskimi. W Kanadzie i na Alasce badał też geomorfologię i glacjologię Gór Skalistych.

R., który dużo więcej zawdzięczał studiom i kontaktom naukowym zagranicznym niż swoim krajowym profesorom (Szwarcenberg-Czernemu i Rehmanowi), zainicjował wraz z Wacławem Nałkowskim i Ludomirem Sawickim nową epokę w geografii polskiej. Uprawiał różne dziedziny, przede wszystkim klimatologię i kartografię, ale także geomorfologię, hydrografię i geografię regionalną. Nie dążył do budowania całościowego systemu geografii (tak jak Nałkowski, a później Stanisław Pawłowski), niemniej w ujmowaniu zagadnień cząstkowych przeszedł R. drogę od umiarkowanego determinizmu środowiskowego do późniejszego stwierdzenia, że dzieje ludzkości są wypadkową praw geograficznych i społecznych, że szczególnie ważna staje się geografia gospodarcza, analiza historyczna krajobrazu. Geografia była dla R-a także narzędziem w walce o niepodległość a potem w służbie narodowi i państwu. W l. 1891–1905 opublikował w „Kosmosie” pierwszą pełną bibliografię geograficzną ziem polskich, co po nim kontynuowali jego uczniowie.

Przez całe życie ulubioną dziedziną R-a była klimatologia. Do r. 1914 opublikował na ten temat szereg prac jak o powrotach zimy, kalendarzu stuletnim, z meteorologii praktycznej, wspomnianą pracę doktorską, następnie pionierską – Geograficzne rozmieszczenie opadów atmosferycznych w krajach karpackich („Rozpr. Wydz. Mat. Przyr. AU” 1895). W l. 1896–8 z powodzeniem prowadził polemikę ze światowym autorytetem Edwardem Brücknerem na temat 35-letniego cyklu wahań klimatycznych. W artykule Wpływ klimatu na formy powierzchni ziemi („Kosmos” 1899) wysunął tezę, że każdy klimat ma typowe dla siebie formy krajobrazowe, wypowiadając się przeciw niedocenianiu czynnika klimatu, a przecenianiu podłoża. W r. 1912 w pracy Klimat ziem polskich (w: Encyklopedia Polska AU, I) wykazał odrębność klimatu Polski dzięki kryteriom klimatologicznym (gradient termiczny, roczne izotermy i izohiety), wyodrębnił 6 regionów klimatycznych kraju w oparciu o temperaturę, opady, rzeźbę powierzchni, odległość od mórz, wzniesienie nad poziom morza (bałtycki, pojezierny, wielkich dolin, górski, pontyjski, wyżyn północno-wschodnich) oraz 6 pór roku (zima, przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie). W pracy O wpływie lasów na klimat i wody gruntowe („Kosmos” 1913) wykazał wybitnie dodatnią rolę lasów dla oceanizacji klimatu, retencji wód gruntowych, konserwacji szaty śnieżnej. W innych pracach wysunął postulat uruchomienia różnie położonych w jednej grupie górskiej stacji meteorologicznych oraz stacji szczytowych w Tatrach i Karpatach Wschodnich (1911), postulował uruchomienie sieci stacji klimatycznych w polskich uzdrowiskach i ostro skrytykował stan naszej wiedzy o ich klimacie (1912).

Klimatologia wiodła wtedy R-a ku geomorfologii. W pracy habilitacyjnej zaatakował teorie Baera i Pencka, że nasilenie erozji bocznej zależy od ruchu wirowego ziemi, wobec czego nurt rzek płynących południkowo na półkuli północnej spychany jest na prawy brzeg, na półkuli południowej na lewy. W r. 1899 w pracy o Wpływie klimatu skrytykował przecenianie wówczas roli tektoniki w rzeźbie powierzchni ziemi i wprowadził do nauki polskiej pojęcie cyklu przeobrażeń krajobrazu, sformułowane nieco wcześniej przez amerykańskiego uczonego W. Davisa. W r. 1911 wskazał, że na krajobraz obszarów z wieczną zmarzliną wpływa powierzchniowa cyrkulacja wód rzecznych, zaś odwrotnie, wgłębna na obszarach pustynnych. Zafascynowanie już w dzieciństwie Tatrami a potem innymi górami skierowało zainteresowania R-a ku glacjologii. Rozprawa Epoka lodowa na Świdowcu („Rozpr. Wydz. Mat. Przyr. AU” 1906), ważna przez zastosowanie metod karto- i morfometrycznych, ustalała, że na zlodowacenie gór największy wpływ ma rozległość ich powierzchni ponad 1500 m, zaś cyrki lodowcowe powstają niezależnie od stosunków tektonicznych. W pracy Kilka uwag o genezie krajobrazu lodowcowego („Kosmos” 1909), zaatakował największe autorytety, jak A. Penck, E. Brückner, W. Davis, za przecenianie rzeźbiącej roli lodowców (m. in. na podstawie olbrzymiego materiału z ich własnych dzieł). Wskazując na lokalny charakter epok lodowych, erozyjną bezsilność lodowców i ich konserwującą rolę dla podłoża, nacisk położył na znaczenie ruchów górotwórczych i na rzeźbiącą rolę rzek. Tego skrajnego stanowiska bronił przez całe życie. W l. 1904–7 badał złomiska Gorganów (polemizował co do ich genezy z Walerym Łozińskim) oraz dzieje doliny Dniestru – zapoczątkowując badanie sieci rzecznej w okresie postglacjalnym oraz wiążąc genezę jarów podolskich i Dniestru ze zmianą stosunków tektonicznych i klimatycznych. W Rzeźbie ziem polskich (w: Encyklopedia Polska AU, 1912 I) podkreślił cykliczny rozwój tej rzeźby i jego stadia, decydującą rolę klimatu oraz erozji rzecznej w procesie kształtowania powierzchni. Kartografem stał się R. – jak sam żartobliwie twierdził – z przypadku. Recenzując urzędowo do r. 1904 wydawnictwa geograficzne i przerażony ich poziomem opracował Geografię dla klasy pierwszej szkół średnich (Lw. 1904). Był to pierwszy polski podręcznik stosujący konsekwentnie heurezę w oparciu o 1073 pytania i istniejące polskie hipsometryczne mapy; dotyczył on elementów geografii ogólnej i całej Polski bez podziału zaborczego i z polskim nazewnictwem, a został zakazany z miejsca przez Prusy. Jako jego integralną część sam opracował Atlas geograficzny (Wiedeń 1908), wydany przez Wojskowy Instytut Geograficzny. Ten mały atlas o 10 pięknie rysowanych przez R-a mapach okazał się rewelacją dzięki czystej hipsometrii przy dobranych poziomicach 300 m, dla oddzielenia nizin od wyżyn, i izobatach 7 tys. m dla głębin oceanów, z odrzuceniem technik kreskowania i cieniowania, zastosowaniu (dziś powszechnie) wiernopowierzchniowego rzutu azymutalnego Lamberta, stosowaniu odpowiednich podziałek dla planiglobów i części świata, przy umieszczeniu w narożach map fizycznych mapek politycznych, rzetelności szczegółów. Atlas stał się fundamentem polskiej kartografii. Zwany potem Małym Atlasem Geograficznym doczekał się do r. 1958 16 wydań i ponad 2 mln egzemplarzy. Poza jego następnymi wydaniami do r. 1914 opracował R. mapy: Ziemie dawnej Polski (Lw. 1909) w skali 1:5 000 000 obejmującą ziemie Polski przedrozbiorowej (Wyd. 2 1916), Planigloby fizyczne Półkuli Zachodniej i Wschodniej w skali 1:14 000 000 (Wiedeń 1914), Wojenno-polityczną mapę Polski, w skali 1:5 000 000 (Lw. 1916, wszystkie drukowane w Wiedniu), ścienne mapy: Polska – fizyczna (w zakresie przedrozbiorowym) (Wiedeń 1918) oraz Mapę ziem dawnej Polski z mapką rozsiedlenia ludności polskiej i litewskiej (Kijów 1918). W r. 1913 zrodził się w Paryżu plan międzynarodowej mapy świata w oparciu o oficjalne instytucje poszczególnych krajów. Ponieważ ziemie polskie miały być opracowywane przez zaborców, wystąpił R. z tzw. korsarskim planem opracowania ziem Polski z polską nomenklaturą, co wspomógł finansowo Władysław Zamoyski, a do współpracy włączyli się Tadeusz Zwoliński, August Zierhofer, Regina Danysz-Fleszarowa i Stanisław Szostakiewicz. Wprawdzie ani mapy międzynarodowe ani ta polska nie mogły ukazać się wobec wybuchu wojny światowej, ale zebrany już przez R-a i jego współpracowników materiał przydał się znakomicie w czasie wojny.

Geografia regionalna odgrywała w twórczości R-a mniejszą choć inspirującą rolę jak Wstęp do fizjografii powiatu mieleckiego („Kosmos” 1911), czy Spostrzeżenia z podróży na Daleki Wschód (tamże). Nieco bardziej interesował się R. hydrografią, a więc zamarzaniem rzek (1894), spływem wód gruntowych w dolinie Wisły w Galicji (1900), Wisłą i jej dorzeczem (1902, 1912), termiką górskich źródeł i potoków, szczególnie Tatr i Podhala (1905, 1911), w r. 1905 wydał podręcznik Hydrografia, cz. I (Lw.). Zapowiedzią wzrastających z czasem zainteresowań antropogeograficznych R-a były prace: Rola rzek w historii i geografii narodów (Lw. 1901) oraz Przyrodzone podstawy Polski historycznej (Lw. 1912). Postawił tu tezę, że niezależność polityczna Polski i kilkuwiekowa trwałość państwa w granicach przedrozbiorowych wynikała z indywidualności międzymorza bałtycko-czarnomorskiego spojonego siecią rzeczną. Spowodowało to dłuższy spór z W. Nałkowskim i L. Sawickim, którzy kładli nacisk na fakt, że przejściowy charakter Polski był powodem rozbiorów i że nasz kraj nie stanowi geograficznej całości. Z tym poglądem R. walczył przez całe życie, stojąc na stanowisku, iż mimo zmiennych granic ziemie Polski mają jednolitość i odrębność geograficzną (aż po Odrę i Nysę).

Zbliżający się wybuch pierwszej wojny światowej spowodował społeczne i polityczne uaktywnienie R-a. W r. 1901 zorganizował komitet obywatelski do opieki nad studentami lwowskimi aresztowanymi i relegowanymi za demonstracje w sprawie Wrześni. W l. 1905–7 prowadził na tajnych kursach Macierzy Szkolnej w Warszawie dla nauczycieli geografii wykłady o geografii Polski i o prawie narodu do bytu politycznego. W r. 1908 wygłosił na terenie Lubelszczyzny i Warszawy kilkadziesiąt tajnych prelekcji w obronie Chełmszczyzny i tyleż jawnych w Galicji. W r. 1906 brał udział w zakładaniu Polskiego Tow. Krajoznawczego w Warszawie. W r. 1910 podczas syberyjskiej ekspedycji odwiedzał z prelekcjami o Polsce polskie ośrodki w Chabarowsku, Nikolsku, Władywostoku i Charbinie. W l. 1908–14 opiekował się na Uniw. Lwow. stowarzyszeniem «Kuźnica», współtworzył jego organ „Zarzewie”, w którym publikował artykuły pod pseud. M. Odmęt, w l. 1911–13 był prezesem rady naczelnej zarzewiackich Polskich Drużyn Strzeleckich. W r. 1912 wygłosił w «Sokole» we Lwowie prelekcję Spuścizna Kościuszki wobec dzisiejszej sytuacji. Nastawiony przeciw państwom centralnym i zbrojnemu udziałowi po ich stronie ustąpił z rady naczelnej z powodu stopniowego opanowywania Polskich Drużyn Strzeleckich przez piłsudczyków.

W r. 1914 wyjechał R. ze Lwowa zagrożony deportacją przez Rosjan za akcję chełmską. W Wiedniu w oparciu o swoje i tam dostępne materiały opracował w przeciągu roku monumentalny Geograficzno-statystyczny atlas Polski (Wiedeń 1916) o 32 tablicach z 69 mapami z tekstem po polsku, francusku i niemiecku. Zawierał on dla obszaru 800 tys. km² dane o środowisku geograficznym, historii, demografii, składzie wyznaniowym i narodowościowym, podziale politycznym i administracyjnym, organizacji kościelnej, oświacie, przemyśle, rolnictwie, górnictwie, komunikacji, oszczędzaniu; 80% map wykonał R. sam (pracując w nie opalanej kuchni). Przy pracy nad atlasem korzystał z współudziału Jana Nowaka, Władysława Semkowicza, ks. Jana Fijałka, Kazimierza Nitscha, Franciszka Bujaka, Stefana Surzyckiego, Władysława Szafera, Jana Rutkowskiego, Stanisława Weignera. Dla zobrazowania kartograficznego różnorodnych zjawisk zastosował oryginalną metodę graficzną izarytm czyli linii równego natężenia danego zjawiska (na wzór klimatologicznych izoterm i izohiet), co potem stało się z czasem cechą charakterystyczną szkoły romerowskiej w przedstawieniu różnych zjawisk gospodarczo-społecznych. Atlas wydrukowany znakomicie przez firmę Freytag i Berndt spotkał się z entuzjazmem w kraju (m.in. S. Smolki i Michała Bobrzyńskiego na posiedzeniu AU w Krakowie) oraz ostrym atakiem A. Pencka, oskarżającego R-a o zdradę stanu, domagającego się konfiskaty atlasu i uwięzienia R-a. Mimo nacisku sztabu niemieckiego R. w dwóch rozprawach sądowych we Lwowie został uwolniony, dyrektor Wojskowego Instytutu Geograficznego w Wiedniu gen. A. Hübl oraz arcyks. Stefan Habsburg uznali atlas za dzieło naukowe, zakazano jednak wywiezienia go poza Austro-Węgry. Mimo to udało się przez Szwecję przemycić jeden egzemplarz do Trybunału Międzynarodowego w Hadze, drugi do USA, gdzie w r. 1918 ukazał się w wersji angielskiej i stał się przedmiotem skrupulatnych studiów polityków anglosaskich. Opracowanie i wydanie tego niezwykłego pomnika wiedzy o Polsce w tak odpowiedniej chwili sfinansowali Franciszek Stefczyk i Władysław Zamoyski.

W l. 1916–18 przebywał R. we Lwowie (w r. 1916/17 był dziekanem Wydz. Filozoficznego). Wykorzystując dodatkowe materiały atlasu (wydanego ponownie w r. 1921 w Wiedniu) opublikował w celu udokumentowania praw Polski do bytu państwowego kilka prac m. in. pod pseud. J. Saryusza La Pologne. Le Sol et l’Etat’e, Lausanne 1915, po polsku Polska. Ziemia i Państwo, Kr. 1917) – w granicach 1772 – i w Chicago w r. 1919, po angielsku w Nowym Jorku w r. 1917, Polska i Polacy (Kr. 1916). W pracy Ilu nas jest (Kr. 1917) ustalił liczbę Polaków na 28 mln. Z Ignacym Weinfeldem wydał (także po niemiecku) Rocznik Polski. Tablice statystyczne (Kr. 1917), który dostarczył ścisłych danych dla różnych zjawisk społeczno-gospodarczo-kulturalnych Polski i był również wysoko oceniony na konferencji pokojowej w r. 1919. Równolegle wygłaszał R. (w ramach akcji Książęco-Biskupiego Komitetu Pomocy) we Lwowie, Krakowie, Lublinie, Piotrkowie, Zakopanem, Wiedniu, kilkadziesiąt wykładów o należnych Polsce granicach, prawach do morza, Gdańska i Elbląga, Śląska. W aspekcie przyszłej konferencji pokojowej zorganizował we Lwowie ze studentów uniwersytetu, politechniki i Dublan sprawnie i wydajnie działające pod jego kierownictwem społeczne zespoły do źródłowej kwerendy dla wielu dalszych polskich problemów, której wyniki podsumowywał i zabrał potem do Paryża. Zarazem dzięki pomocy F. Stefczyka uruchomił w r. 1918 pod swoją redakcją serię wydawniczą „Prace Geograficzne”, których pierwsze tomy dotyczyły stosunków ludnościowych kresów północno-wschodnich (Jan Czekanowski), kresów południowo-wschodnich (S. Pawłowski), Śląska (Adam Dudziński), Pomorza i Prus Wschodnich (R.); także te prace z tabelami, mapami i obszernymi obcojęzycznymi streszczeniami odegrały ważną rolę w Paryżu. Sama seria dla różnych prac geograficznych istniała pod redakcją R-a do r. 1939. W październiku 1918 zagrożony we Lwowie internowaniem przez Austrię ukrywał się z Aleksandrem Skarbkiem i Marcelim Chlamtaczem w mieszkaniu F. Stefczyka. W czasie walk polsko-ukraińskich o Lwów opracował, wraz ze Stanisławem Zakrzewskim i S. Pawłowskim, rzetelną i z umiarem napisaną pracę W obronie Galicji Wschodniej (Lw. 1919), także poważnie potraktowaną w Paryżu.

W grudniu 1918 wydostał się R. z oblężonego Lwowa z zebraną bogatą dokumentacją do Warszawy, skąd skierowano go do Paryża. Tam Dmowski zaproponował mu, jako znanemu zwolennikowi ententy i człowiekowi powiązanemu z ludowcami – jak wspomina R. – wejście w skład polskiej delegacji na konferencję pokojową. R. wybrał jednak skromniejszą rolę kierownika geograficznego biura tej delegacji, które (6 osób) zorganizował przy pomocy pozyskanego już w r. 1917 Teofila Szumańskiego. Także wyjazd do Paryża sfinansował mu Stefczyk. Biuro to w wielkim pośpiechu opracowywało w różnych wariantach ogólne, szczegółowe i problemowe mapy (średnio 3 dziennie), setki operatów, statystyk, tysiące obliczeń, sam zaś R. – 100 map i 65 referatów. Ważną też rolę odegrał dzięki bardzo dobrym osobistym stosunkom z delegatami USA (m. in. znani mu od dawna profesorowie L. H. Lord, I. Bowman – szef misji, A. Young, D. Johnston, Henryk Arctowski) i Francji (E. de Martonne, E. de Margerie, gen. G. Niox) oraz kontaktom z Anglikami i Japończykami. Zorganizował z obcymi ekspertami ponad 70 konferencji w sprawach granic Polski. Przyjmował bardzo licznych interesantów, ułatwiał chłopskim bądź robotniczym delegacjom ze Śląska, Pomorza, Wielkopolski, Spisza i Orawy, Suwalszczyzny kontakty z decydującymi delegacjami konferencji. Uczestniczył w rozmowach z G. Clemenceau oraz przy wręczaniu doktoratu honoris causa UJ Wilsonowi. Brał udział w pełnych napięcia posiedzeniach delegacji polskiej w jej decydującej walce o miejsce Polski w Europie. O tej działalności R-a mówi 11 prac wydanych w l. 1919–21 oraz Polski Atlas Kongresowy (Lw. 1921). Po powrocie do kraju od października 1919 włączył się R. w dalszą walkę o ostateczne ustalenie granic, w r. 1920 wykazał niemieckie fałszerstwa plebiscytu na Warmii i Mazurach, kilkakrotnie jeździł do Bytomia dla współpracy z Wojciechem Korfantym w sprawach plebiscytu, zaś do Rygi jako rzeczoznawca w sprawie wytyczenia wschodniej granicy państwa. W r. 1921 w oparciu o zespół roboczy Uniw. Jana Kazimierza przygotowywał materiały do ostatecznej delimitacji granicy na Górnym Śląsku. W sprawach śląskich i ogólnopolskich publikował wiele po polsku, angielsku, francusku i włosku (m. in. w czasopismach „Sciencia” i „L’Europa Orientale”). Ten brzemienny okres przeżył R. jako wyraziciel zbiorowej woli narodu, ale przypłacił to zachwianiem zdrowia.

Okres międzywojenny poświęcił R. pracy organizacyjnej, badawczej i dydaktycznej. Jednym z pierwszych zadań było stworzenie rodzimego warsztatu kartograficznego celem uniezależnienia się od obcej produkcji. Już w r. 1916 był R. prezesem rady nadzorczej spółdzielni wydawniczej Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie «Książnica Polska», która w r. 1920 wchłonęła drukarską spółdzielnię «Grafia»; w r. 1921 z jego inicjatywy i z nim jako prezesem rady nadzorczej i kierownikiem wydawnictw kartograficznych powstała akcyjna spółka kartograficzna «Atlas», a przy niej Instytut Kartograficzny (potem im. Romera). W r. 1924 połączono obie firmy w Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze «Książnica-Atlas» we Lwowie (ul. Czarnieckiego 12) z własną nowoczesną drukarnią, litografią, introligatornią, księgarniami we Lwowie i Warszawie jako jedną z największych o 350 pracownikach oficyn dla podręczników, dzieł naukowych i popularnonaukowych, kartograficznych, encyklopedii (m. in. Enc. Świat i Życie). R. jako prezes rady nadzorczej i kierownik Instytutu Kartograficznego nawiązał wymianę ze 120 zagranicznymi instytucjami, co doprowadziło do zbioru 26 tys. źródłowych map i bogatej biblioteki, umożliwiających stałe aktualizowanie danych kartograficznych. Mapy drukowano na polskim papierze i polskimi farbami. Dzięki stałym udoskonaleniom (m. in. kartochromia Witolda Romera) produkcja stanęła na światowym poziomie, pilnowano polskiego nazewnictwa (bez szowinizmu w stosunku do obcych nazw), wzbogacano mapy o dodatkowe warstwice i zróżnicowane barwy. Dla potrzeb szkolnictwa nacisk położono na ścienne mapy polityczne i fizyczne planiglobów, kontynentów, poszczególnych krajów, na fizyczne mapy Polski i poszczególnych województw, na polityczne, gospodarcze i komunikacyjne mapy Polski. Kontynuowano wznowienia Małego Atlasu Geograficznego. W l. 1925–7 powstał Powszechny Atlas Geograficzny, wznowiony w r. 1928 i poszerzony w r. 1934. W r. 1937 ukazał się Polityczny Atlas Kieszonkowy. Ze względu na zmiany programów szkolnych wydawano różne atlasy cząstkowe, mapy i atlasy konturowe. Z usług wydawnictwa korzystał także powstały w r. 1918 Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie. Zagraniczna produkcja nie została wprawdzie wyparta, ale zminimalizowana. Organem Instytutu Kartograficznego był w l. 1923–34 redagowany przez R-a „Polski Przegląd Kartograficzny”, nowatorski periodyk na znakomitym poziomie, zaopatrzony w obszerne streszczenia obcojęzyczne, czujnie reagujący na niemieckie fałszerstwa naukowe.

Powracając po wojnie do zajęć uniwersyteckich R. postarał się o utworzenie na Uniw. Lwow. Katedry Geofizyki i Meteorologii dla H. Arctowskiego. Sam zrezygnował z proponowanych mu katedr geografii w r. 1921 na Uniw. Warsz., a w r. 1929 po śmierci Sawickiego na UJ. Rozbudował Instytut Geograficzny Uniw. Lwow., wzbogacał go na bieżąco w obcą literaturę i mapy, kładł nacisk na bezpośredni kontakt z uczniami, których badań nie krępował i cechą jego szkoły była ekspansywność i różnorodność badań. Mimo utraty zdrowia prowadził, póki mógł, wycieczki w Karpaty Wschodnie, Tatry, Góry Świętokrzyskie, na Podole, Pomorze i Wybrzeże. Do r. 1931 doktoryzował ponad 30 uczniów; 6 zaś uzyskało habilitację, m. in. Stanisław Lencewicz, Józef Kostrzewski. Do jego lwowskiej szkoły należeli: S. Pawłowski, A. Zierhoffer, Aleksander Kosiba, Józef Wąsowicz, Julian Czyżewski, Aniela Chałubińska, Maria Polaczkówna, Adam Malicki, Franciszek Uhorczak, Anna d’Abancourt-Koczwarowa, Albin Fleszar, Regina Danysz-Fleszarowa, Michał Janiszewski, Adam Dudziński, Michał Orlicz, Wilhelm Pokorny i in. Na zlecenie Min. WRiOP zorganizował przy Instytucie Uniw. Lwow. roczne kursy dokształcające dla nauczycieli geografii, poza tym wznawiał lub opracowywał nowe podręczniki geografii dla szkół powszechnych i średnich (niektóre z M. Polaczkówną). W r. 1931 przedwcześnie zrezygnował z katedry i przeszedł na emeryturę, niemniej z Instytutem Geograficznym Uniw. Lwow. pozostawał dalej w ścisłym kontakcie.

W okresie międzywojennym R. w swych badaniach początkowo skupił się głównie na geomorfologii. Publikował w l. 1923–32 prace glacjologiczne, także dzięki terenowym wyprawom do Anglii, Walii, Norwegii (1927), Serbii i Macedonii (1930), w Pireneje (1932). W Tatrzańskiej epoce lodowej (Lw. 1929, po angielsku 1930, Wyd. PAU) wykazał swoistość cech zlodowacenia Tatr, wyróżnił w tym paśmie górskim cztery okresy lodowcowe i trzy międzylodowcowe. Uzasadniał zupełną dla Tatr nieprzydatność alpejskiego schematu lodowcowego Pencka-Brücknera, jeszcze mocniej podkreślił erozyjną bezsilność lodowców. Nieco później wstępne prace do map ściennych klimatu Polski doprowadziły go do drugiej syntezy w pracy Pogląd na klimat Polski („Czas. Geogr.” 1938 s. 193–224). Położył w niej nacisk na momenty dynamiczne (zmienność klimatu, trwałość poszczególnych pór roku w oparciu o izotermy i izohiety), a w obrębie 6 typów klimatu wydzielił 25 dziedzin, wzbogacając tym poprzednią syntezę z r. 1912. W geografii regionalnej (m. in. Rzut oka na Polskę, Kr. 1927, Rzut oka na Polskę współczesną, „Przegl. Współcz.” 1928) kładł nacisk na współzależność sieci rzecznej i rzeźby kraju i za Polskę rdzenną uznawał obszar od Bugu po Odrę i Nysę wraz z wybrzeżem od Gdańska po Szczecin. Interesował się nadal Tatrami, światem gór, przemianą krajobrazu naturalnego w kulturalny, zaś w r. 1933 wydał syntezę regionalną Ameryka i Amerykanie. Głównym polem jego działalności pozostała jednak do r. 1939 kartografia. Zarówno jego jak i współpracowników mapy odznaczały się zawsze oryginalnością, ścisłością naukową przy ciągłym kontrolowaniu obcych osiągnięć, wytwornością. Lwowskiej szkole kartograficznej narzucił swój styl i stała się ona wtedy polską szkołą kartograficzną. Przed wybuchem drugiej wojny przygotowywano we Lwowie duży atlas powszechny świata a R. społeczno-gospodarczy atlas Polski, czego nie zdążono ukończyć.

Krajową działalność organizacyjną zainicjował R. w r. 1922 powołując do życia Zrzeszenie Polskich Nauczycieli Geografii, którego był do r. 1939 prezesem. Organem Zrzeszenia (oraz częściowo Polskiego Tow. Geograficznego) stało się „Czasopismo Geograficzne”, które w l. 1927–39 ukazywało się pod redakcją R-a. Niestety na terenie PAU nie udało się stworzyć odpowiedniej reprezentacji geograficznej. Przeciwieństwa dwóch znakomitości, R-a i L. Sawickiego, okazały się tak wielkie, że stworzone przez nich szkoły we Lwowie i Krakowie działały osobno, a R. nawet po śmierci Sawickiego nie zdecydował się na ugruntowanie w PAU Komisji Geograficznej, która wprawdzie funkcjonowała w l. 1926–35 (R. był jej przewodniczącym, a także przewodniczącym Komitetu Narodowego Geograficznego w l. 1926–38 i 1946–7 oraz delegatem PAU do Słownika Geograficznego w l. 1930–9), ale nie odegrała integrującej geografów na tym szczeblu roli. Na polu międzynarodowym R. wprowadził Polskę w r. 1920 do Centre International de Navigation Aérienne w Paryżu, zaś w r. 1922 do Międzynarodowej Unii Geograficznej. W l. 1928–38, 1945–54 był wiceprezydentem Unii i w l. 1924–38 stał na czele wchodzącego w jej skład Polskiego Narodowego Komitetu Geograficznego. Był organizatorem Międzynarodowego Kongresu Geograficznego, który w r. 1934 odbył się w Warszawie z pokazaniem pierwszej międzynarodowej wystawy kartograficznej, wzorcowej dla następnych kongresów. Znaczący był udział R-a w Zjazdach Geografów i Etnografów Słowiańskich: 1924 w Pradze, 1927 w Krakowie, 1930 w Belgradzie, 1936 w Sofii (przewodniczył zjazdom w Pradze i w Krakowie). Wielokrotnie też reprezentował Polskę na zagranicznych kongresach m. in. w r. 1928 w Cambridge, 1930 w Londynie, 1931 w Paryżu, 1933 w Helsinkach. Jakkolwiek nie związany z żadną partią, R. często wypowiadał się publicystycznie w sprawach gospodarczych (drożyzna książek szkolnych, nieodpowiedzialna krajowa i zagraniczna polityka gospodarcza, waluta, stopa życiowa) i ustrojowych (samorząd terytorialny, ordynacje wyborcze, autonomia szkół wyższych), na temat geopolitycznych przemian świata. Zaniepokojony rozwojem sytuacji z czasem coraz ostrzej występował przeciw sanacji, przerostom biurokracji. Zbliżył się do reaktywowanego, ale opanowanego przez sanację w centrali «Zarzewia», którego lwowski oddział nastawił antysanacyjnie. W jego ramach opublikował Rady i przestrogi (Lw. 1938), Ziemia i Państwo (Lw. 1939), Monopartia dawnej i dzisiejszej Polski (Lw. 1938). W finansowanym przez I. Paderewskiego „Zwrocie” w r. 1938 zamieścił alarmujący artykuł Caveant consules totius mundi i t.r. chciał przełożyć na język polski „Mein Kampf” Hitlera. Na skutek tych wypowiedzi stał się przedmiotem napaści i intryg Obozu Zjednoczenia Narodowego. Centrala «Zarzewia» spowodowała nawet oskarżenie R-a o zdradę państwa, ale został uniewinniony przez lwowski sąd. «Książnicy-Atlas» konfiskowano różne wydawnictwa, jak „Świat w cyfrach”, wydawane od lat plany Lwowa, zablokowano gotowe do druku prace R-a: Pamiętnik wersalski oraz Z biosocjologii Rzeczypospolitej Polskiej. Min. WRiOP zakazało używania w szkołach map klimatycznych, fizycznych i etnograficznych Polski. Wykupiono i zniszczono powstałą z inspiracji Edwarda Raczyńskiego etnograficzną mapę Europy Środkowej R-a, zadającą kłam hitlerowskiej propagandzie, a wydaną dla niepoznaki za zgodą profesora geografii w Genewie E. Ch. Burky’ego pod jego nazwiskiem przez Szwajcarski Instytut Kartograficzny w r. 1933. W obronie prawdy R. odmówił w r. 1939 przerobienia na niekorzyść Ukraińców etnograficznej mapy Małopolski Wschodniej oraz mimo nacisków ocenił pozytywnie jako dzieło naukowe „Atlas Ukrainy” doc. UJ Włodzimierza Kubijowicza (sfinansowany zresztą przez rząd).

Dużego majątku R. się nie dorobił, tylko w r. 1909 odkupił od A. Rehmana dom we Lwowie (Długosza 25), który rozbudował o dodatkowe piętro, zaś po pierwszej wojnie wybudował w Zakopanem willę „Atlas”. Jedną trzecią honorariów (także po drugiej wojnie) przeznaczał na Fundusz Stypendialny E. Romera dla nauczycieli i studentów geografii. Finansował poza tym wycieczki studenckie, prace terenowe, wspomagał wyjazdy zagraniczne uczonych, dyskretnie zaś wielu potrzebujących.

Okres 1939–44 spędził R. we Lwowie. Rodzina uległa rozproszeniu, żona zmarła w r. 1940 po dłuższej chorobie, on sam – pozbawiony emerytury – żył z wyprzedaży dzieł sztuki i biżuterii oraz z prac zleconych. R., który w okresie międzywojennym był w dobrych stosunkach z nauką radziecką, obecnie opracowywał dla jej potrzeb metodykę geografii regionalnej, dla Akademii Nauk w Kijowie zasady rejonizacji gospodarczej, dla rządu ZSRR ocenę dotychczasowej produkcji kartograficznej państwa. Zaprojektował nową mapę polityczną ZSRR, w wydawanych po polsku mapach radzieckich obronił europejską fonetykę kartograficzną. W l. 1939–40 kierował krótko i fikcyjnie upaństwowionym Instytutem Kartograficznym, w którym było wtedy 200 tys. map, 500 atlasów i biblioteka o 15 tys. tomów. Przede wszystkim intensywnie pracował jednak nad gospodarczo-społecznym atlasem Polski, którego część gospodarcza (100 map o rolnictwie, leśnictwie, górnictwie, przemyśle, rzemiośle, ogrodnictwie, handlu, komunikacji, dochodach ludności) była gotowa do druku, część demograficzno-kulturalna poważnie zaawansowana; niestety cała praca zginęła w czasie wojny. W r. 1941 po wkroczeniu Niemców do Lwowa zniszczono całe wydawnictwo kartograficzne wysyłając wiele wagonów map, druków i literatury na przemiał. Prywatną bibliotekę R-a uratowali uczniowie przenosząc ją do Instytutu Geograficznego Uniw. Lwow., skąd potem jej część i bogate archiwum prywatne przewiózł w r. 1944 A. Kosiba do Krakowa. Uczniowie też ukryli zaraz zagrożonego przez Niemców mistrza w klasztorze Zmartwychwstańców (ul. Piekarska 57).

Ponieważ w życiu R-a dokonywał się stopniowo od r. 1935 przełom religijny, zaś R. nie potrafił w swym nastawieniu być letni, więc zgłosił się wprost do zgromadzenia jako postulant i zachęcony przez profesorów teologii ks. Jana Nowickiego i ks. Jana Stepę rozpoczął regularne studia teologiczne. Ukończył je w przeciągu 2 i pół lat, zdając wszystkie egzaminy, pogłębiając łacinę i język włoski, opracowując kilka rozpraw, jak dwie z egzegezy Pentateuchu (w tym studium geograficzno-demograficzne dla wytłumaczenia problemu błądzenia Izraela po Synaju), dzieje indeksu ksiąg zakazanych, rzecz o strukturze duchowej narodu polskiego oraz krytykę poglądów niektórych teologów niemieckich. Wtedy też doszedł do przekonania, że jedynym warunkiem trwałego pokoju jest solidarność ludzkości pod szczególnymi gwarancjami USA, Anglii, Rosji, Chin i Watykanu. Z inspiracji bpa Eugeniusza Baziaka w kwietniu 1942 począł spisywać pamiętnik swego nawrócenia. Tekst ów, ukończony w grudniu 1943 i potem uzupełniony w l. 1947–9, ukazał się pt. Pamiętniki – Problemy sumienia i wiary (Kr. 1988). Pozostając postulantem, zrezygnował z pierwotnego zamiaru przyjęcia święceń kapłańskich. W kwietniu 1944 rząd polski wezwał go do Londynu. R. pod nazwiskiem Edmunda Piotrowskiego wyjechał do Warszawy, ale stan zdrowia nie pozwolił mu na przerzut za granicę. Przeżył powstanie warszawskie, obóz w Pruszkowie i osiadł na stałe w Krakowie.

W l. 1945–6 R. kierował Katedrą Geografii i Instytutem Geograficznym UJ; uzyskało wtedy habilitację 8 osób, m. in. Jan Dylik, Maria Kiełczewska, Mieczysław Klimaszewski, Stanisław Leszczycki, Stanisław Pietkiewicz i Józef Szaflarski. W l. 1945–9 redagował „Przegląd Geograficzny”. W l. 1946–52 konsultował prace wznowionego we Wrocławiu na małą skalę wydawnictwa «Książnica Atlas» oraz utworzonego dzięki staraniom Stanisława Kulczyńskiego przyuniwersyteckiego Instytutu Kartograficznego im. Romera. Pozwoliło to na kilkakrotne wznowienie Małego Atlasu Geograficznego, Atlasu Polski Współczesnej, atlasu konturowego, ściennych map fizycznych i politycznych planiglobów Polski, kontynentów, krajów, jak również globusów.

R. powrócił znów do pracy naukowej; z 32 powojennych prac – 15 dotyczyło klimatologii, w tym trzeciej syntezy klimatu Polski (Regiony klimatyczne Polski, „Prace Wrocł. Tow. Nauk.” 1949 nr 16) i Okresy gospodarcze w Polsce (tamże 1949, S.B, nr 20). W Regionach wprowadził kryterium izogradientów klimatycznych, pozwalające na wyznaczenie 60 krain klimatycznych kraju oraz 8 typów klimatu, co bez większych zmian utrzymało się do dziś. W pracy tej – jak i w innych – traktował R. klimat dynamicznie, kompleksowo, w przeciwieństwie do dawniejszej statycznej klimatologii J. Hanna. W drugiej z wymienionych prac wprowadził pojęcia okresu gospodarczego o średniej temperaturze doby +2,5° oraz agrotermy dla związku między liczbą okresu gospodarczego danego miesiąca a jego średnią temperaturą. Po 20 latach przerwy powrócił też R. do geomorfologii. Z morfologii plejstocenu ogłosił Lekcję geomorfologii na tle krajobrazu Rabki („Czas. Geogr.” 1950 t. XXI). W pracy Mapa jako dokument dziejów rzeźby powierzchni Polski (tamże 1950 t. XXI) oraz w Paleographic Problems of Africa as deduced from the River Systhem (Kr. 1952) uzasadnił koncepcję cyklów erozyjnych systemów rzecznych. Uczestnicząc w kursach naukowych UJ i Akademii Górniczo-Hutniczej o Ziemiach Zachodnich zilustrował w pracy Duch Polski Zachodniej (Kr. 1945) wkład tych terenów w dzieje kultury umysłowej Polski XIX i XX wieku. W pracy Czy Polska była do 1939 r. «krainą przejściową» (Kr. 1946) nawiązał do dawnych sporów z Nałkowskim i Sawickim, odrzucił ponownie ich geograficzny determinizm, a na podstawie analizy 4 785 życiorysów wybitnych postaci XIX i XX w. wysnuł wniosek, że Polska zawsze była sobą i nigdy «przejściową».

W twórczości opublikowanej – do dziś w pełni nie znanej – (871 prac i recenzji, 60 atlasów, 140 map ściennych w wielotysięcznych nakładach, 4 globusy) skromniej ilościowo występuje historia geografii Stanisława Staszica „O ziemiorództwie Karpatów” („Kosmos” 1911), Geografia i podróżnictwo (w: Polska w kulturze powszechnej, Kr. 1918 II – wraz z S. Pawłowskim), O wschodniej granicy Polski z przed roku 1772 (w: Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, Lw. 1925 II), o dziejach Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika do r. 1899, o Royal Geographical Society do r. 1930, wreszcie kilkanaście życiorysów obcych i polskich geografów.

Był R. wielką indywidualnością naukową i choć w teoretycznych sporach nie zawsze miał rację, należy do najwybitniejszych geografów i kartografów swych czasów. Był R. profesorem honorowym Uniw. Lwow. i UJ, dr. honoris causa Uniw. Lwow., UJ, Uniw. Pozn., członkiem czynnym PAU (1929) a tytularnym PAN (1952), członkiem honorowym Polskiego Tow. Geograficznego, Polskiego Tow. Przyrodniczego im. Kopernika, Polskiego Tow. Krajoznawczego, Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Toruńskiego Tow. Naukowego, Warszawskiego Tow. Naukowego, Royal Geographical Society, Tow. Geograficznego w Belgradzie, Tow. Geograficznego w Pradze, Tow. Przyrodników w Moskwie, Tow. Geograficznego w Leningradzie, Tow. Geograficznego w Moskwie, Tow. Geograficznego i Antropologicznego w Sztokholmie, Tow. Geograficznego w Bratysławie, Tow. Geograficznego w Sofii, Tow. Geograficznego w Rzymie, Tow. Geograficznego w Neuchâtel, Instytutu Zachodniego, Instytutu Bałtyckiego, Instytutu Słowiańskiego w Pradze. Jego imieniem nazwano w r. 1913 jeden z lodowców Alaski w Glacier Bay (Romer Glacier), w r. 1937 polska wyprawa dała jego imię jednemu z lodowców Zachodniej Grenlandii, zaś Marian Koczwara – odkrytemu przez siebie rodzajowi podlwowskich sinic (Romeria Koczw.). Uczniowie i przyjaciele ofiarowali mu jubileuszowe „Pokłosie geograficzne” (Lw. 1925), „Łątki geograficzne” (Lw. 1929), „Zbiór prac poświęconych Eugeniuszowi Romerowi” (Lw. 1934). R. zmarł 28 I 1954 w Krakowie i pochowany został na cmentarzu na Salwatorze. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim z gwiazdą Orderu Polonia Restituta oraz Orderu św. Sawy, francuskim krzyżem oficerskim Ordre l’Instruction Publique, złotymi medalami Tow. Geograficznego w Paryżu (Prix Eugen Galois) oraz Tow. Geograficznego w Chicago (Helen Culver).

W r. 1955 wydano ku czci R-a zbiorowy tom „Czasopisma Geograficznego”. W r. 1960 uczcił Komitet Nauk Geograficznych PAN jubileusz Małego Atlasu Geograficznego, a w r. 1964 sesją (wraz z Uniw. M. Curie-Skłodowskiej) 10-lecie śmierci R-a. Polskie Tow. Geograficzne uchwaliło wydać na 60-lecie jego pracy naukowej publikację „Wybór prac Romera”, W. 1960–4 I–IV (ze streszczeniami francuskimi). W Krakowie, Warszawie, Gdańsku, Lublinie, Wrocławiu i Nowym Sączu jego imieniem nazwano ulice, poza tym kilka szkół, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, a w r. 1963 transatlantyk «Romer».

W małżeństwie od r. 1899 z Jadwigą z Rossknechtów (1875–1940), córką Michała (zob.), miał R. synów Witolda (zob.) i Edmunda (1904–1988), mechanika, profesora miernictwa przemysłowego Politechniki Gliwickiej (ze względu na datę śmierci jego życiorys będzie mógł być zamieszczony dopiero w suplementach).

Portrety: Leli Pawlikowskiej z Medyki 1926 r., plakieta K. Chudzińskiego z r. 1920, portrety Władysława Jarockiego z l. 1916 i 1948, pastel Stanisława Ignacego Witkiewicza z r. 1931 – w posiadaniu rodziny; Fot. (liczne) w: Romer E., Pamiętniki – Problemy sumienia i wiary, Kr. 1988; – Uhorczak F., Bibliografia prac Eugeniusza Romera, w: Eugeniusz Romer, Wybór prac, W. 1960–4 I 117–36; tenże, Bibliografia prac prof. Eugeniusza Romera, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 5–21; Uhorczak F., Wąsowicz J., Bibliografia adnotowana dzieł kartograficznych Eugeniusza Romera, w: Eugeniusz Romer, Wybór prac, W. 1960–4 I 137–54; Winid B., Uzupełnienie bibliografii prac Eugeniusza Romera, „Czas. Geogr.” 1964 z. 1; W. Enc. Powsz. (PWN); Polacy w hist. Europy Zach.; Hist. Nauki Pol., IV; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – d’Abancourt Koczwarowa A., Jubileusz prof. Eugeniusza Romera, „Przyroda i Technika” 1933 z. 10 (fot.); A. R., Eugenio Romer, ,,Rivista Geographica” 1954 s. 166–7; C. G. R., Professor Eugeniusz Romer, „The Geographical Journal” 1954 s. 393–4; Chałubińska A., Eugeniusz Romer – pionier polskiej szkoły geograficznej, w: Różne drogi nauczania geografii, W. 1959 s. 6–46, fot.; taż, Eugeniusz Romer jako autor haseł z zakresu geografii w wydawnictwach encyklopedycznych, „Geografia w szkole” 1962 s. 83–94; taż, Geneza twórczości Eugeniusza Romera w dziedzinie klimatologii, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W. 1976, S. C, z. 21; taż, Kontakty Eugeniusza Romera i Albrechta Pencka, tamże W. 1980, S. C, z. 24; taż, Nad notesem Eugeniusza Romera, „Geografia w Szkole” 1971 z. 5; taż, Profesor Romer, tamże 1954 z. 2 s. 58–62 (fot.); taż, Profesor Romer – człowiek i nauczyciel, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1–2 s. 32–40 (fot.); taż, Romer i góry, „Poznaj Świat” 1957 z. 1; Czyżewski J., Eugeniusz Romer, „Czas. Geogr.” 1954 z. 1; tenże, Geografia regionalna w twórczości Eugeniusza Romera, tamże s. 152–66; tenże, Życie i dzieło Eugeniusza Romera, w: E. Romer, Wybór prac, W. 1960–4 I 9–115 (fot.); Eugeniusz Romer zemřel, „Sbornik Československé Společnosti Zeměpisné” 1954 s. 154–5; Eugeniuszowi Romerowi w 75 rocznicę urodzin, „Przegl. Zach.” 1946 z. 2; Gwardak T., Polskie piśmiennictwo kartograficzne (1659–1939), Wr. 1977; Janiszewski M., Eugeniusz Romer jako kartograf, „Geografia w Szkole” 1954 z. 2 s. 62–6; tenże, Eugeniusz Romer 1871–1954, „Życie Szkoły Wyższej” 1954 z. 4; tenże, Geografia regionalna w twórczości Eugeniusza Romera; w: Eugeniusz Romer, Wybór prac, W. 1960–4 IV 23–3 4; Joreg W. L. G., Development of Polish Cartography since the First World War, „Geographical Review” 1933 z. 23; Jubileusz Prof. Eugeniusza Romera, „Przegl. Geogr.” 1923; Jubileusz prof. dr. Eugeniusza Romera z okazji 30-lecia pracy naukowej, „Ziemia” 1923 nr 5; Komanic Ł. J., Jewgenij Romer, vydajuščijsja pol’skij geograf, „Izvestija Akademii Nauk ZSRR” 1955, geografičeskaja serija s. 49–51; Kosiba A., Charakterystyka twórczości Eugeniusza Romera w dziedzinie klimatologii i hydroklimatologii, w: Eugeniusz Romer, Wybór prac, W. 1960–4 III 9–20; tenże, Działalność naukowa Eugeniusza Romera w dziedzinie klimatologii, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 76–125; Leszczycki S., Eugeniusz Romer, „Nauka Pol.” 1954 z. 1; tenże, Eugen Romer, „Petermanns Geographische Mitteiungen” 1954 z. 3 s. 193–5; Lewakowski J., W 40-lecie naukowej pracy prof. Eugeniusza Romera, „Wiad. Służby Geogr.” 1934 z. 3 (fot.); Malicki A., Prace Eugeniusza Romera z zakresu kartometrii i morfometrii, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 66–75; Maślankiewicz K., Eugeniusz Romer jako bibliograf, tamże s. 195–200; tenże, Wkład uczonych polskich w poznanie Sichote-Aliń, w: Historia polsko-rosyjskich kontaktów w dziedzinie geologii i geografii, W. 1972 s. 103–6; Mazurkiewicz-Herzowa Ł., Eugeniusz Romer, W. 1966 (fot., bibliogr. prac o R-rze); Minnesord N., Eugeniusz Romer, ,,Svensk Geografisk Arsbok” 1954 s. 204–11; Nowakowski S., Historia rozwoju horyzontu geograficznego, [W. 1965]; Orlicz M., Prof. dr Eugeniusz Romer, „Gaz. Obserwatora” 1954 z. 2 (fot.); Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974 (fot.); Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika 1875–1975, W. 1981 (częściowa bibliogr.); Róziewicz J., Polsko-radzieckie stosunki naukowe w latach 1918–1939, Wr. 1974 (fot.); Schmuck A., Z działalności naukowej E. Romera w zakresie meteorologii i klimatologii praktycznej, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 126–35; Senkowski H., Eugeniusz Romer 1871–1954, „Problemy” 1954 z. 6 (fot.); Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, W. 1973; Smoleński J., 40-lecie naukowej pracy Edwarda Romera, „Wiad. Geogr.” 1934 z. 10 (fot.); Stamirski H., Eugeniusz Romer jako uczeń gimnazjum sądeckiego, „Roczn. Sądecki” 1960 s. 169–85 (fot.); Stampf L. Dudley, Prof. Eugeniusz Romer, „Nature” 1954 s. 755–6; Staszewski J., Historia nauki o Ziemi w zarysie, W. 1966 s. 348–50, 373–4, 389; Studia z dziejów geografii i kartografii, Wr. 1973; Syriste F., Prof. dr Eugeniusz Romer, „Lidé a Země” 1954 s. 323–5; Szaflarski J., Eugeniusz Romer (1871–1954), „Roczn. Pol. Tow. Geolog.” 1957; Wąsowicz J., Instytut Kartograficzny im. Eugeniusza Romera, „Przyroda i Techn.” 1933 z. 10 s. 439–44; tenże, Kartografia romerowska, „Czas. Geogr.” 1955 s. 167–79; tenże, 50-lecie Atlasu Romera, „Poznaj Świat” 1957 z. 1 s. 35–6; tenże, Przyczynki do charakterystyki Romera – kartografa, w: Eugeniusz Romer, Wybór prac, W. 1960–4 IV 35–40; Winid B., „Polski Przegląd Kartograficzny” 1923–1934, „Czas. Geogr.” 1964 z. 1 s. 1–20; Zaborski E., Eugeniusz Romer, „The Geographical Review” 1954 z. 4 s. 602–3; Zierhoffer A., Eugeniusz Romer, „Przegl. Geogr.” 1954 t. 26; tenże, Eugeniusz Romer, w: Dziesięć wieków geografii polskiej, W. 1967 s. 297–359 (fot.); tenże, Poglądy Eugeniusza Romera na geografie, w: Eugeniusz Romer, Wybór prac W. 1960–4 IV 11–21; tenże, Prace geomorfologiczne Eugeniusza Romera na tle współczesnego stanu geomorfologii, tamże II 7–15; tenże, Twórczość Eugeniusza Romera na polu geomorfologii, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 41–65; tenże, W uznaniu zasług naukowych, „Przyroda i Techn.” 1923 z. 5 s. 306–9; Zinkiewicz W., Romerowska regionalizacja klimatu Polski, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 136–51; – Hahn W., Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, Lw. 1912 II; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok 1932/3, P. 1934 (fot.); Romer E., Fragment wspomnień, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1–2 s. 201–9; Romer E., Geograf trzech epok, W. 1985 (fot.); tenże, Historia powstania Geograficzno-Statystycznego Atlasu Polski Eugeniusza Romera, Studia i Mater. z Dziejów Nauki Pol. W. 1980 S. C. z. 24 s. 5–13 (fot.); Romer W., Rozwój techniki produkcji map Eugeniusza Romera, „Czas. Geogr.” 1955 z. 1 s. 180–94; Sprawozdania Akademii Handlowej we Lwowie 1899–1911; Sprawozdania Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie 1893–1900; Sprawozdanie z sesji naukowej w X rocznicę śmierci Eugeniusza Romera, „Czas. Geogr.” 1964 z. 1; – Nekrologi z r. 1954: „Czas. Geogr.” z. 2 (fot.), „Dzien. Bałt.” nr z 7 III, „Ilustr. Kur. Pol.” nr z 4 II, „Problemy” z. 6 (fot.), „Przegl. Geogr.” z. 1 (fot.), „Przegl. Meteorolog. i Hydrolog.” z. 3, „Słowo Pol.” nr z 3 II, 17 II, „Tryb. Ludu” nr z 1 II, „Tyg. Powsz.” z. 6, „Wszechświat” z. 3 (fot.); – Arch. UJ: S III; B. Jag. Oddz. Rękopisów: nr przyb. 112–291 (spuścizna naukowa R-a, korespondencja – 25 tys. listów); – Romer E., Pamiętnik paryski [w druku].

Stanisław Marian Brzozowski