Szamotulski Dobrogost Świdwa h. Nałęcz (zm. między 1459 a 1462), kasztelan poznański, starosta generalny Wielkopolski.

Był synem woj. poznańskiego Sędziwoja Świdwy Szamotulskiego (zob.) i nieznanej z imienia dziedziczki Szamotuł, bratem (najpewniej młodszym) Wincentego (zm. 1444, zob.). Miał także co najmniej dwie siostry: prawdopodobnie Katarzynę, wydaną za kaszt. poznańskiego Mościca ze Stęszewa (zob.) i być może Krystynę, opatkę cysterek w Owińskach.

Raczej nie należy z S-m łączyć informacji z r. 1387 o Dobrogoście z Piechinina, chociaż te dobra S. potem posiadał. Pierwsza pewna wzmianka o S-m pochodzi z r. 1395, gdy obaj z ojcem zostali uwolnieni od ekskomuniki, pod jaką popadli z powodu krzywd wyrządzonych kantorowi poznańskiemu Jakubowi Kurdwanowskiemu (czynnemu wtedy w Kurii papieskiej, późniejszemu bp. płockiemu); S. został w papieskim dokumencie nazwany kapłanem, widocznie więc był przeznaczony do kariery duchownej (jako zapewne młodszy syn). Możliwe jednak, że w określeniu święceń zaszła pomyłka, a S. nie był kapłanem (musiałby mieć ukończone 25 lat). W r. 1399 wziął udział w wyprawie ks. lit. Witolda przeciw Tatarom, zakończonej 12 VIII t.r. klęską nad Worsklą; z trudem uszedł z pogromu wraz z Sędziwojem z Ostroroga i samym księciem, któremu może uratował życie.

Po śmierci ojca (1403), gdy starszy brat Wincenty związał się z dworem królewskim, S. zajął się rodzinnym majątkiem; z tego powodu toczył liczne procesy o długi ojcowskie i własne u mieszczan oraz Żydów z Poznania i Obornik. Część tych długów w r. 1405 przejął król Władysław Jagiełło, na poczet własnych zobowiązań wobec zmarłego Sędziwoja Świdwy. Monarcha przyrzekł też pogodzić S-ego z Ulrykiem von der Osten z Drezdenka, u którego S. miał znaczny dług (2 tys. kop gr); wiązało się to z drażliwą politycznie sprawą przejęcia pogranicznego Drezdenka przez Polskę. S. był obecny 24 VI 1404 w Lądzie, gdy król układał się z Ostenami, a 10 IX t.r. uczestniczył w rozmowach w tej sprawie z Krzyżakami. W r. 1406 należał do komisji przejmującej w imieniu króla Wałcz od dotychczasowych posiadaczy brandenburskich. Często zasiadał jako asesor na rokach sądowych i toczył dalsze procesy (m.in. z mężem swej siostry Mościcem ze Stęszewa o jej posag). Wkrótce zadbał o własny dobry ożenek; 27 XI 1407 pojawił się wśród świadków wystawionego w Wyżnicy (w ziemi chełmskiej) dokumentu Katarzyny, Anny i Elżbiety, córek Dymitra z Goraja (zob.), nieżyjącego już marszałka Królestwa, należał zatem do grona młodych konkurentów do rąk tych panien, należących do najlepszych partii w Królestwie. Niebawem Elżbieta została żoną S-ego, który uzyskał w ten sposób nie tylko spore dobra na Rusi, ale przede wszystkim wszedł w związki powinowactwa z czołowymi rodzinami możnowładztwa małopolskiego (jego szwagierka Katarzyna wyszła za mąż za Dobka z Oleśnicy, a Anna za Andrzeja Tęczyńskiego). Dn. 9 VI 1410 Tęczyński ręczył wspólnej teściowej, że S. oprawi swej żonie 800 grzywien posagu i wiana (co wygląda na wyraz pewnej nieufności wobec możliwości finansowych wielkopolskiego zięcia). Rzecz działa się na rokach nadw. w Szydłowie, zdaje się więc, że S. należał do zaufanej grupy młodych rycerzy, z którymi król spędził ostatnie tygodnie przed wyprawą grunwaldzką. S. wziął aktywny udział w wielkiej wojnie z Krzyżakami; jesienią 1409 uczestniczył w walkach pod Bydgoszczą i 8 X t.r. był świadkiem aktu rozejmowego. Na wyprawę grunwaldzką w r. 1410 wystawił własną chorągiew i osobiście nią dowodził. Jesienią t.r., wraz z Sędziwojem z Ostroroga, posłał dla ochrony Krajny własne posiłki, które po połączeniu z niewielkimi oddziałami królewskimi, odniosły 10 X zwycięstwo nad Krzyżakami pod Koronowem; sam S. zapewne jednak nie brał udziału w bitwie.

Przez najbliższe lata S. nie jest widoczny na szerszej arenie politycznej, choć stale pojawiał się w sądach. Od r. 1420 występował jako królewski dyplomata; posłował do krzyżackiego wójta Nowej Marchii i zapewne w r. 1421 do wielkiego mistrza Michała Küchmeistra. Prawdopodobnie za zasługi w dyplomacji uzyskał między 23 II a 30 VII 1423 podkomorstwo kaliskie. Wraz z bp. krakowskim Zbigniewem Oleśnickim, podkanclerzym Stanisławem Ciołkiem i Sędziwojem z Ostroroga wszedł w sierpniu t.r. w skład poselstwa królewskiego na zjazd z Krzyżakami w Wielonie, gdzie wymieniano dokumenty ratyfikacji traktatu mełneńskiego. Był obecny na zjeździe w Warcie w październiku, podczas którego Władysław Jagiełło wydał przywileje dla szlachty. W czerwcu 1424 uczestniczył w zjeździe króla z wielkim mistrzem Pawłem von Russdorfem w Nieszawie, a jesienią ponownie brał udział w negocjacjach w sprawie granicy z Nową Marchią. W r. 1425 posłował do króla duńskiego, szwedzkiego i norweskiego Eryka Pomorskiego, z którym dwa lata wcześniej rozmawiał jego brat Wincenty. Mimo że zajmował się głównie sprawami północnymi, został też w r. 1427 członkiem komisji prowadzącej negocjacje graniczne z Węgrami. U S-ego w Szamotułach odbył się w r. 1428 sąd rozjemczy w sporze polsko-krzyżackim o Drezdenko. Dn. 14 III 1430 był S. obecny na zjeździe w Jedlni, na którym król wydał kolejny przywilej dla szlachty, a panowie zobowiązali się do wyboru na tron jednego z synów królewskich (przy akcie tym zawiesił S. swą pieczęć). W Jedlni radzono również nad stanowiskiem w drażliwej sprawie korony dla w. ks. lit. Witolda. S. był nawet przewidziany, wraz z Sędziwojem z Ostroroga i bp. Oleśnickim, na posłów do Witolda; na Litwę jednak nie pojechał. Między 24 VII a 7 IX t.r. został star. generalnym Wpol. i pełnił ten urząd do lipca 1432. Wraz z Sędziwojem z Ostroroga dowodził we wrześniu i październiku 1430 oddziałami pospolitego ruszenia, oczekującymi w zasadzce pod Turzą Górą (koło Wałcza) na wiozących koronę dla w. ks. lit. Witolda wysłanników króla rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego (którzy zresztą się nie pojawili). Zastanawia absencja S-ego przy akcie uznania synów Jagiełły przez panów województwa poznańskiego 16 VI 1432 (był tam Wincenty, występujący może w imieniu obu braci). Podczas zjazdu w Nowym Korczynie, 27 II 1434, S. przywiesił swą pieczęć do aktu ugody z nowym w. ks. lit. Zygmuntem Kiejstutowiczem. Nie piastując wysokich dostojeństw ziemskich, należał jednak do aktywnych uczestników życia politycznego. Choć jego brat Wincenty związał się ze stronnictwem «dworskim», S-emu blisko było najpewniej do skupionych wokół Zbigniewa Oleśnickiego «oligarchów małopolskich», z którymi łączyły go też więzy powinowactwa. Atrybucję taką potwierdza też wyraźny wzrost aktywności politycznej S-ego po śmierci Władysława Jagiełły (1 VI 1434), kiedy to Oleśnicki zdobył dominującą pozycję.

S. uczestniczył w koronacji Władysława III oraz w towarzyszącym jej zjeździe, poręczając 25 VII 1434, wraz z innymi panami, że król po osiągnięciu pełnoletności potwierdzi wszystkie przywileje. Na czas małoletności monarchy powołano na tym zjeździe opiekadlników (tutores) dla poszczególnych ziem; w Wielkopolsce funkcję tę objęli S. (zapewne dla woj. poznańskiego) oraz Marcin ze Sławska (zapewne dla woj. kaliskiego); występują razem w dokumencie z 4 XII 1435. Ze względu na bardzo niewielką liczbę wzmianek źródłowych trudno wyrobić sobie dokładniejszy pogląd na znaczenie i kompetencje wielkopolskich opiekadlników; nie wiadomo nawet, jak długo piastowali swe stanowiska. Zapewne jednak w tym właśnie charakterze S. jeszcze w r. 1438 pobierał znaczne sumy z kasy m. Poznania. Mandat opiekadlników wygasł formalnie, gdy król osiągnął pełnoletność i zatwierdził przywileje 16 XII t.r. na zjeździe w Piotrkowie, gdzie był obecny także S. Funkcję opiekadlnika łączył z udziałem w centralnym zarządzie państwa. Wchodził w skład komisji kontrolującej działalność mennicy królewskiej (14 X 1434), a potem komisji badającej rozliczenie Krakowa z opłaty szosu (2 XI 1435). Dn. 9 I 1438 zasiadał na rokach sądowych w Krakowie. W l. 1434 i 1435 uczestniczył w kolejnych turach negocjacji z Krzyżakami, zakończonych 31 XII 1435 zawarciem pokoju w Brześciu. Był obecny 4 III 1436 na zjeździe w Sieradzu, gdzie spisano i opieczętowano akt pokojowy. W czerwcu t.r. jeździł do Torunia w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, a w sierpniu zorganizował akcję zaprzysięgania traktatu przez szlachtę wielkopolską. Między 4 III a 11 VI awansował na kaszt. poznańską, co świadczy, że był stronnikiem bp. Oleśnickiego, decydującego wówczas o nominacjach urzędniczych. Prawdopodobnie był obecny w kwietniu 1439 na kolejnym zjeździe w Nowym Korczynie, na którym opozycjoniści pod przywództwem jego zięcia, kaszt. bieckiego Spytka Melsztyńskiego (zob.) zawiązali konfederację i wystąpili zbrojnie. S. zasiadł w sądzie po śmierci Melsztyńskiego w bitwie pod Grotnikami (6 V 1439), który potępił go jako «wroga ojczyzny». Było to jednoznaczne opowiedzenie się po stronie «oligarchów». S. chyba jednak głęboko przeżył tę sprawę, odtąd bowiem zaczął wycofywać się z działalności politycznej. Był jeszcze przy królu w Bieczu 11 IX t.r., gdy zawierano pokój z zakonem joannitów, kończący spór wokół postawy joannitów w wojnie polsko-krzyżackiej, i przebywał w Krakowie na przełomie l. 1439 i 1440 do wyjazdu Władysława III na Węgry. W r. 1442 przewidywano jego udział w komisji mającej rozstrzygać polsko-krzyżackie skargi pograniczne, ale nie wiadomo, czy rzeczywiście wszedł w jej skład. Wiosną 1444 prowadził z bratem Wincentym poufne, prywatne rozmowy z wysłannikami krzyżackimi. Wiele razy zasiadał na rokach sądowych i brał udział w lokalnych zjazdach wielkopolskich, zbierających się często w czasie bezkrólewia (1444–7) po śmierci Władysława III. Jako dawny stronnik Oleśnickiego zajmował nieufną postawę wobec nowego króla Kazimierza Jagiellończyka, choć jego syn Piotr szybko zyskał zaufanie władcy. Sam Oleśnicki uważał wtedy Szamotulskich za swych wrogów. Wiosną 1450 ustąpił S. z kaszt. poznańskiej, a król powierzył ją od razu jego synowi Piotrowi. W r. 1452 S. z synem, jako dziedzice Szamotuł, interweniowali u wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena w sprawie swego mieszczanina. Później aktywność S-ego ograniczała się tylko do prowadzenia spraw szpitala Świętego Ducha pod Szamotułami. Z jego dochodami obchodził się zresztą dość samowolnie. Przypuszczać można, że wycofawszy się z czynnego życia, zamieszkał w tym szpitalu i tam spędził ostatnich kilka lub kilkanaście lat.

S. z bratem Wincentym odziedziczyli po rodzicach znaczne dobra: Szamotuły, Kaźmierz, Stobnicę i część Czempinia, a także królewskie miasta Wronki i Wieleń. Mieli kamienicę w Poznaniu przy ul. Żydowskiej (poświadczona w r. 1430). Nie wiadomo, kiedy bracia dokonali działów dóbr (o czym mowa jest po śmierci Wincentego), ale pod nieobecność brata S. pełnił rolę właściwego pana rodowego majątku. Po śmierci Wincentego spłacił w r. 1445 jego długi, a od wdowy i córki przejął większość jego udziału w dobrach szamotulskich. Mimo wieloletnich procesów nie zdołał się utrzymać w Czempiniu. Nie utrzymał też kupionej w r. 1429 części Kamionny (miasteczko koło Międzychodu) oraz nabytej w r. 1435 Opalenicy. Jego żona Elżbieta otrzymała w r. 1415 w działach z siostrami Turobin w ziemi chełmskiej i Białą w ziemi lubelskiej. W Turobinie S. lokował w l. 1420–4 miasto na prawie magdeburskim. Był jednym z pierwszych Wielkopolan rozbudowujących dobra także na Rusi i w Małopolsce. Kupował też pojedyncze wsie, m.in. w r. 1436 Kościelec w woj. krakowskim; nie wszystkie jednak utrzymał. S. z bratem nabyli podpoznański Sołacz (1406) i nadali go dominikanom poznańskim na rzecz fundacji kaplicy rodzinnej w kościele klasztornym (1413). Być może chodziło o stworzenie rodzinnej nekropolii, ale później Szamotulscy byli chowani w kościele w Szamotułach.

S. rezydował w Szamotułach, dla których w r. 1450 uzyskał od króla potwierdzenie praw miejskich. Zbudował tam, najpewniej na południe od miasta, nowy, murowany zamek. Jego burgrabiowie (Jan z Przecławia w r. 1429, Jan Czołnochowski w r. 1435) wywodzili się z drobnej szlachty, klientów Szamotulskich. Najprawdopodobniej był też S. inicjatorem przebudowy szamotulskiego kościoła parafialnego. W r. 1423 ufundowali przy nim z bratem kolegium mansjonarzy; S. uposażył w nim kilka altarii, a w l. 1436 i 1440 kupował dla niego dzwony. Okazywał hojność dla szpitala Świętego Ducha pod Szamotułami. Specjalną fundację przeznaczył w r. 1445 na rzecz szkoły parafialnej. Zapewne z myślą o scholarach z Szamotuł przekazał w l. 1451–6 część dochodów szpitala na rzecz bursy ubogich studentów w Krakowie. Ostatnią znaną transakcję przeprowadził 1 V 1459 (pisał się wtedy z Otorowa). Nie żył zapewne 29 VI 1462, kiedy to wnuk Rafał z Jarosławia wymienił go wśród krewnych, za dusze których czynił pobożne zapisy.

Żoną S-ego była Elżbieta, córka Dymitra z Goraja. Mało natomiast prawdopodobne, aby wcześniej (1397) miał za żonę Agnieszkę z Konina (mogła to być jego bratowa, a najpewniej tylko mieszczka szamotulska). Z Elżbietą miał synów Jana (zm. 1449, zob.) i Piotra (zob.) oraz córki Annę (zm. 8 II 1461), wydaną za mąż między r. 1425 a 1428 za kaszt. wojnickiego Rafała z Jarosławia, pochowaną w Przeworsku, gdzie zachował się jej nagrobek z h. Nałęcz, Katarzynę, przed r. 1438 żonę Łukasza Górki (zob.) i Beatrycze (Beatę), wydaną za Melsztyńskiego, który w r. 1429 zobowiązał się oprawić jej 2 tys. grzywien. W mariażach tych widać zręcznie i planowo prowadzoną politykę mającą na celu (poprzez koligacje z czołowymi rodzinami małopolskimi) umocnienie pozycji S-ego w ogólnopolskiej elicie władzy. Być może córką S-ego (lub jego brata Wincentego) była Agnieszka, w r. 1433 mniszka w klasztorze cysterek w Owińskach, nazwana bratanicą opatki Krystyny.

Boniecki, VI 232; Dziwik K., Katalog dokumentów pergaminowych Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Wr. 1966 I; Gąsiorowski, Urzędnicy wpol.; Gąsiorowski A., Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, W.–P. 1981; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Kościelec, Melsztyn), VIII (Czempiń, Kamionna, Piechinino, Szamotuły); Szymczakow a, Szlachta sieradzka; Urzędnicy I/1; Wpol. Słown. Biogr., s. 726–7; – Biskup M., Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w połowie XV wieku, W. 1959 s. 142–3; Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971 s. 237–9; Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego; Gąsiorowski A., Formularz dokumentów traktatów polsko-krzyżackich z XIV–XV wieku, „Archeion” T. 66: 1978 s. 179; Górczak Z., Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XV i początkach XVI wieku, P. 2007; Górska-Gołaska K., Zasadzka rycerstwa wielkopolskiego na Drodze Margrabskiej pod Turzą Górą w 1430 r., „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 12: 1976 z. 1 (23) s. 53–62; Jurek T., Średniowieczne Szamotuły i ich dziedzice, w: Szamotuły. Karty z dziejów miasta, Red. A. Gąsiorowski, Szamotuły 2006 s. 28–30, 35–6, 39–47, 62–4; K u czyński S. M., Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411, W. 1960 s. 448; Kurtyka J., Tęczyńscy, Kr. 1997; Mrozowski P., Polskie nagrobki gotyckie, W. 1994 s. 224; Neitmann K., Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen 1230–1449, Köln–Wien 1986; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Nowak Z. H., Współpraca polityczna państw unii polsko-litewskiej i unii kalmarskiej w latach 1411–1425, Tor. 1996 s. 76; Sikora F., Krąg rodzinny Dymitra z Goraja i jego rola na Rusi, w: Genealogia – kręgi zawodowe i grupy interesu w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Tor. 1989 s. 55–89; Sobociński W., Historia rządów opiekuńczych w Polsce, „Czas. Prawno-Hist.” T. 2: 1949 s. 290–5; Sperka J., Szafrańcowie herbu Stary Koń, Kat. 2001; Spieralski Z., Bitwa pod Koronowem 10 X 1410, w: Bitwa pod Koronowem 10 X 1410, Bydgoszcz 1961 s. 54; Szweda A., Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim w Prusach w latach 1386–1454, Tor. 2009; tenże, Wielkopolscy gwaranci pokoju brzeskiego 1435 roku, „Roczniki Hist.” R. 67: 2001 s. 201; – Akta radzieckie poznańskie, Wyd. K. Kaczmarczyk, P. 1925 I nr 65, 127, 155, 605; Akta Unii; Die ältesten großpolnischen Grodbücher, Hrsg. J. Lekszycki, Leipzig 1887 I nr 2419; Bull. Pol., III–VI; Cod. Brand., A XVIII 172–3, 191, 316; Cod. epist. saec. XV, I/2, II; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., I–III; Cod. Sil., II s. XXIV–XXVI; Długosz, Annales, X–XII; Knigi pol’skoj koronnoj metriki XV stoletia, Wyd. A. Mysłowski, W. Graniczny, W. 1914 I; Kod. Litwy; Kod. m. Kr., I; Kod. Mpol., IV; Kod. Wpol., V, VII–XI; Księga ziemska poznańska 1400–1407, Wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, P. 1960; Materiały do historii prawa i heraldyki polskiej, Wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Hist. AU T. 3: 1886 nr 144 s. 309, 319, 329, 331, 337, 340; Matricularum summ., IV/2; Nakielski S., Miechovia, Cracoviae 1634 s. 517; Pergamentř katalogas sudare R. Jasas, Vilnius 1980 s. 29; Piekosiński F., Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego, Kr. 1902 VI cz. 1 nr 1113, 1147–8, 1211, 1240, 1309, 1317, 1326; Regesta historico-diplomatica Ordinis Sanctae Mariae Theutonicorum, Hrsg. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948 I cz. 1; Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert, Hrsg. E. Weise, Marburg 1970 I; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2587, 2674; Teki Dworzaczka. CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku, Wyd. H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz, P. 1959 I nr 198, 350, 588, 608, 645, 684, 775, 1254; Zapiski sądowe województwa sandomierskiego 1395–1444, Wyd. F. Piekosiński, Arch. Komisji Prawn. T. 8: 1907 cz. 1 nr 488, 554; Zbiór dok. mpol., II nr 515, 531, 552–3, V nr 1202, 1439, VII nr 1890, VIII nr 2182, 2218; – AP w P.: Księgi Kościan Z. 9 k. 284v, Poznań Gr. 2 k. 89–90, 99, Z. 17 k. 254, Z. 18 k. 90; Arch. Archidiec. w P.: Księgi AC 4 k. 20v, AC 5 k. 36.

Tomasz Jurek