Sułkowski August h. Sulima (1729–1786), pisarz wielki koronny, wojewoda gnieźnieński, kaliski i poznański, generał lejtnant Wojska Polskiego, pierwszy ordynat na Rydzynie, jeden z czołowych polityków obozu prorosyjskiego.
Ur.15 XI w Dreźnie, był synem Aleksandra Józefa (zob.) i Marii Anny Franciszki Katarzyny von Stain (Stein) und Jettingen, bratem rodzonym Aleksandra (zob.), Antoniego (zob.), Franciszka (zob.), Marianny, Joanny, Józefy i Petroneli oraz przyrodnim Urszuli, Teresy, Kazimierza i Stanisława. Często spotykanego w opracowaniach drugiego imienia Kazimierz nie otrzymał na chrzcie.
Dbający o przyszłość synów ojciec ogłosił zbiór kilkujęzycznych mów S-ego i jego brata Aleksandra pt. Primitiae litterarum perpetuo dictae (wg K. Estreichera, Dresden 1735), wygłaszanych ponoć przez kilkuletnich chłopców na cześć króla Augusta III i królowej. Być może jednak ten druk ukazał się w r. 1738 i miał dopomóc ojcu w odzyskaniu łask monarszych. W r. 1745 był S. w Pradze i został ranny podczas zamieszek. Do r. 1748 przebywał głównie w Saksonii, którą uważał za swoją ojczyznę na równi z Rzpltą. Odebrał staranne wychowanie oraz domowe, zaplanowane przez ojca, wykształcenie; swobodnie posługiwał się językami francuskim i niemieckim, z czasem opanował biegle polski. Pod koniec r. 1746 wraz z bratem Aleksandrem był na dworze królewskim w Warszawie i uczestniczył w miejscowym życiu towarzyskim. W styczniu 1748 wyruszyli obaj pod opieką wychowawcy Filipowskiego w podróż po Europie: byli w Austrii, gdzie w styczniu t.r. zostali przyjęci przez parę cesarską, Marię Teresę i Franciszka I, we Włoszech, m.in. na audiencji u papieża Benedykta XIV, a także we Francji, gdzie przez ponad trzy miesiące doskonalili się w szermierce, tańcu, jeździe konnej oraz językach angielskim i hiszpańskim; zostali też przedstawieni królowi Ludwikowi XV i królowej Marii (Leszczyńskiej). Po wizycie w Niderlandach Austriackich, Holandii i krajach niemieckich oraz w Lunéville u króla Stanisława Leszczyńskiego powrócili do Drezna 25 III 1749. Dano im wówczas do zrozumienia, że nie mogą liczyć na karierę na polsko-saskim dworze. W trakcie krótkiego pobytu w Wielkopolsce S. uczestniczył 15–16 IX t.r. w zerwanym sejmiku deputackim i gospodarskim w Środzie. Jeszcze t.r. wyjechał znów do Drezna, aby powrócić do ojca, do Rydzyny w kwietniu 1750. W lipcu t.r. uczestniczył w Warszawie w ślubie marsz. nadw. kor. Jerzego Augusta Mniszcha z córką ministra Henryka Brühla, a następnie przyglądał się obradom sejmu nadzwycz.; być może dzięki temu otrzymał t.r. od Augusta III rotmistrzostwo chorągwi pancernej (scedowane przez ojca jeszcze w r. 1749). Wg znającego dobrze korespondencję Sułkowskich Jana Baumgarta S. już wówczas czuwał nad młodszym rodzeństwem i to on zaplanował duchowną karierę dla brata Antoniego. Wraz z udającym się do Rzymu Antonim podróżował w r. 1750 do Pragi i Wiednia, gdzie czynił starania o przyznanie tytułu książęcego. W r. 1752 pośredniczył w Wiedniu w zakupie od Friedricha Wilhelma von Haugwitz księstwa bielskiego dla ojca, co umożliwiło temuż uzyskanie t.r. tytułu księcia Rzeszy; w imieniu ojca dokonał objazdu nowo nabytych terenów. Dn. 9 IX 1750 August III podpisał zgodę na scedowanie S-emu przez ojca star. nowodworskiego; otrzymał je oficjalnie w listopadzie 1752, a intromisja nastąpiła 26 I 1753. Dn. 14 X 1754 dostał od ojca przyległe do star. nowodworskiego wójtostwo Witkowo (konsens królewski 20 XI 1752). Próbował angażować się w życie polityczne na sejmikach, lecz jego wysiłki były skutecznie blokowane przez stronnictwo dworskie. Uważał się w tym okresie za stronnika «Familii»; być może poznał bliżej Stanisława Antoniego Poniatowskiego. Przebywając w r. 1753 w Bielsku, pracował nad zbliżeniem «Familii» ze swym ojcem. W r. 1754 udało mu się zdobyć mandat poselski z ziemi wieluńskiej i pomimo przeszkód ze strony przeciwników wziął udział w pracach sejmu i poparł stanowisko Czartoryskich w sprawie ordynacji ostrogskiej. Jednak w r. 1756, już po zerwaniu dworu z «Familią», nakłaniał ojca do próby odzyskania łask Augusta III; w listopadzie t.r. uzyskał nawet audiencję u monarchy, ale do zmiany stanowiska wobec ojca przekonać go nie zdołał, sam też nie miał nadal szans na karierę na dworze saskim i w Rzpltej. W r. 1755 zabiegał o rękę majętnej, małoletniej wojewodzianki kaliskiej, zapewne jednej z córek Augustyna Działyńskiego. W r. 1756 rozpoczął starania o Order Orła Białego.
S. spędzał większość czasu na obcych dworach, głównie w Dreźnie i Wiedniu, gdzie od r. 1753 zabiegał o stanowisko. Zaczynając w r. 1754 na dworze habsburskim jako szambelan arcyksięcia, dosłużył się godności rzeczywistego radcy dworu. Ambicją jego była jednak godność ambasadora austriackiego w jednej z europejskich stolic, a nawet stanowisko pierwszego ministra na dworze cesarskim. T.r. cesarz Franciszek I rozszerzył prawo do tytułu książęcego na wszystkich potomków Aleksandra Józefa. W związku z toczącą się wojną siedmioletnią S. zaproponował w r. 1757 stworzenie polskiego korpusu piechoty w armii cesarskiej, jednak pomysł nie zyskał aprobaty na dworze austriackim, podobnie jak propozycja S-ego, że będzie sporządzał dla cesarzowej Marii Teresy wyciągi z dokumentów, przygotowywanych przez różne departamenty. Odrzucenie obu inicjatyw skłoniło S-ego do uczestnictwa w maju t.r. wraz z bratem Aleksandrem w wyprawie wojennej do Czech. Lekko ranny 6 V w bitwie pod Pragą, nie brał już udziału w dalszych walkach. T.r. dwór rosyjski nadesłał mu Order Aleksandra Newskiego; z uwagi na służbę w Austrii S. nie używał odznaczenia publicznie, lecz mimo to przez brata Antoniego starał się o kolejny order rosyjski, św. Andrzeja. Z ramienia dworu austriackiego został latem 1758 wysłany do armii rosyjskiej stacjonującej w Wielkopolsce; towarzyszył tam polskiemu królewiczowi Karolowi w bezowocnych próbach nakłonienia wojsk rosyjskich do ataku na wojska pruskie.
W październiku 1758 obserwował S. w Warszawie obrady sejmu, który po trzech dniach został zerwany. Po aresztowaniu ojca przez Prusaków w r. 1759 przejął administrację ojcowskich majątków i zabiegał w Wiedniu i Petersburgu o jego uwolnienie. W poł. r. 1760 otrzymał w Warszawie z rąk ambasadora Rosji H. Keyserlingka Order św. Andrzeja. We wrześniu t.r. wraz z uwolnionym ojcem uczestniczył w Wiedniu w ślubie arcyks. Józefa. Zaangażowany w sekretne zabiegi wokół ślubu arcyksiężniczki Marii Krystyny z ks. wirtemberskim Ludwikiem Eugeniuszem, wobec fiaska tej intrygi został zmuszony w r. 1761 do zakończenia kariery na dworze austriackim i wyjazdu z Wiednia. Wrócił do Rzpltej i na sejmiku w Środzie próbował 16 III t.r. uzyskać mandat poselski na sejm nadzwycz., ale zablokowali to stronnicy dworu. Wkrótce potem wybrał się na dwa miesiące do Karlsbadu. Jeszcze w r. 1762 za pośrednictwem brata, Franciszka próbował pojednać ojca z królem. W dn. 21–22 V t.r. był obecny przy śmierci ojca w Rydzynie. Na mocy działów majątkowych z braćmi, objął posiadłość w Rydzynie i jako majorat księstwo bielskie. Dn. 13 I 1763 mianował generalnym plenipotentem płk. Fryderyka Blankenburga, wyznaczając mu do pomocy wiceregenta wałeckiego Stanisława Zielenkiewicza, i wyjechał za granicę. Odebrawszy 15 VI t.r. w Bielsku hołd lenny, udał się m.in. do Francji.
Na wiadomość o śmierci Augusta III (5 X 1763) wrócił S. z Paryża i włączył się w wir życia politycznego. W wyniku rodzinnych ustaleń zdecydowano, że S. i jego brat Franciszek opowiedzą się za kandydaturą stolnika lit. S. A. Poniatowskiego, a Aleksander i Antoni poprą partię saską. S. przygotował wówczas Illacye na przyszłe sejmiki konwokacyonalne (do drugiej wojny światowej w zbiorach Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk) proponując, w duchu postulatów ks. Stanisława Konarskiego, ograniczenie liberum veto, sejm ciągły, elekcyjność urzędów i upaństwowienie starostw. Kandydował 6 II 1764 do poselstwa na sejmiku przedkonowokacyjnym w Wieluniu, lecz ustąpił «ex amore publico», zdołał natomiast wpłynąć na instrukcję tego sejmiku. Na konwokacji poparł ustawę o wykluczeniu kandydata cudzoziemskiego i jeszcze przed końcem obrad opuścił Warszawę, aby zabiegać o poparcie dla stolnika lit. w Wielkopolsce. W liście z 1 VI 1764 prosił Poniatowskiego o rekomendowanie go do łask wielkopolskiego przywódcy «Familii», bp. poznańskiego Teodora Czartoryskiego. Kreując się na przywódcę całej prowincji, rywalizował ze stronnikiem «Familii» Kazimierzem Raczyńskim, a informacji i zaleceń domagał się bezpośrednio od Poniatowskiego (list z 7 VI t.r.). W pisanej w r. 1768 Autobiografii (znajdującej się do drugiej wojny światowej w Arch. Sułkowskich w Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk, ) określał siebie jako jednego z głównych faworytów przyszłego króla. Na sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego 23 VII 1764, obradującym pod laską Raczyńskiego, został obrany posłem na elekcję. Sufragia podpisał 6 IX t.r. jako poseł kaliski. Jak sam twierdził, w wyniku intryg m.in. biskupa poznańskiego, nie został posłem na sejm koronacyjny. W tym okresie regularnie informował króla Stanisława Augusta o wydarzeniach i nastrojach w Wielkopolsce. W październiku przesłał na ręce monarchy projekt dotyczący papieru stemplowego i ustanowienia w Wielkopolsce poczty oraz rekomendował na dyrektora swego kuzyna, zapewne Stanisława Łubę (zob.). Za zasługi otrzymał 12 XII od władcy utworzony na sejmie konwokacyjnym urząd pisarza w. kor. oraz nominację do Komisji Skarbu Kor. Był w gronie osób odznaczonych 8 V 1765 nowo utworzonym Orderem św. Stanisława. W lipcu t.r. przebywał prywatnie w Paryżu i nieoficjalnie zabiegał o uznanie królewskości Stanisława Augusta; utrzymywał wówczas szyfrowaną korespondencję z władcą. We wrześniu i październiku planowano powierzyć S-emu misję notyfikowania elekcji i koronacji na dworze wersalskim, gdy jednak Rosja sprzeciwiła się wysłaniu dygnitarza tej rangi i znanego nazwiska, Stanisław August wycofał się z pomysłu (misję otrzymał szambelan Feliks Łoyko). W tym samym czasie król rozważał także kandydaturę S-ego na posła do Petersburga, a sam S. twierdził, że wysuwano go także na ministra pełnomocnego przy dworze wiedeńskim. Żadna z tych dyplomatycznych aspiracji S-ego nie została zrealizowana. Dn. 20 XI otrzymał on patent na porucznika w nowo utworzonym Korpusie Kadetów J.K.M., co było związane z powierzeniem mu stanowiska wicekomendanta Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Do jego obowiązków należały sprawy gospodarcze, administracyjne i finansowe, a także nadzór nad całością szkoły w razie nieobecności komendanta Adama Kazimierza Czartoryskiego. Swą funkcję sprawował S. dorywczo, wiele czasu spędzając poza Warszawą. Finansował natomiast założoną przez ojca prywatną Szkołę Rycerską dla dwunastu ubogich szlachciców w Rydzynie. Z braćmi podpisał 1 XI w Rydzynie „Publikację Fundacji Akademii Rydzyńskiej”; ufundował również t.r. pijarską szkołę średnią tamże, rozpoczynając budowę jej pomieszczeń. W rydzyńskim zamku zorganizował teatr dworski, angażując rodzinę, oficjalistów i wędrowne zespoły aktorów, głównie niemieckich.
Od czerwca 1766 ton listów S-ego do króla świadczył o narastającym między nimi rozdźwięku. Mimo to S. przyjął jeszcze zalecenia monarchy na sejmiki poselskie t.r. W obradach sejmu uczestniczył jako poseł z woj. płockiego. Dn. 20 X został wybrany na deputata do konstytucji oraz ponownie na członka Komisji Skarbowej. Na sesji 25 X wniósł projekt Ustanowienie U.U. Mostowniczych, uzupełniający projekt Komisji Skarbowej dotyczący podatków mostowego i grobelnego, a 8 XI chwalił króla za wspomożenie mennicy i sprowadzenie fachowców i sprzętu. Po sejmie przesyłał Stanisławowi Augustowi projekty, mające przyczynić się do rozwoju handlu; postulował w nich zwiększenie nakładów skarbowych na uspławnienie rzek, zniesienie ceł partykularnych, naprawę mostów, sporządzanie planów i map. Jednak sejm 1766 r. zakończył okres zgodnej współpracy S-ego ze Stanisławem Augustem; niechęć do władcy wzrastała, tym bardziej, że król zwlekał z przyznaniem mu upragnionego Orderu Orła Białego, a we wrześniu 1767 odmówił przyznania star. gniewskiego.
S. nie zaangażował się w konfederację radomską, lecz wyjechał do Wielkopolski, a następnie na pół roku do wód w Altwasser (obecnie w granicach Wałbrzycha). Gdy po powrocie do Warszawy okazało się, że powinien złożyć przysięgę na akt konfederacji, zrzekł się członkostwa w Komisji Skarbowej. Na mocy reskryptu królewskiego z 16 IV 1767 otrzymał 50 tys. zł z podziału sumy należącej do sejmiku województw wielkopolskich. Wziął udział w sejmie nadzwycz. t.r., wg własnego określenia jako «un simple spectateur». Na skutek nalegań króla został 5 III 1768 uwolniony z obowiązków wicekomendanta Szkoły Rycerskiej. Wkrótce zakupił od sekretarza w. kor. Antoniego Kossowskiego szefostwo pp łanowej (o które starał się pierwotnie dla swego brata, Franciszka). Na przełomie l. 1767 i 1768 wysłał do Rosji, z zapewnieniami o swej gotowości do współpracy, brata Antoniego, którego traktował jako swego agenta politycznego i z którym utrzymywał regularną korespondencję. Od początku r. 1768 zbliżył się do ambasadora rosyjskiego N. Repnina, czemu zawdzięczał uzyskany 7 III t.r. nowo utworzony urząd woj. gnieźnieńskiego. Po nominacji wyjechał do Wielkopolski, gdzie nadal rywalizował o wpływy z Raczyńskim, także stronnikiem rosyjskim, z którym różnił go teraz stosunek do Stanisława Augusta.
W czasie konfederacji barskiej zajął S. stanowisko jednocześnie antykrólewskie i antykonfederackie; przeszkodą w ustaleniu chronologii jego poczynań jest brak odpowiednich badań źródłowych. Uniwersałem z 18 III 1768 zwołał na 25 IV t.r. do Gniezna sejmik elekcyjny, na którym planował przeprowadzić wjazd na urząd i korzystną dla siebie obsadę ziemstwa w nowym województwie. Ponieważ część Wielkopolan zamierzała wykorzystać zgromadzenie do przystąpienia do konfederacji barskiej, S. przybył do Gniezna w asyście oddziału rosyjskiego. Spotkawszy się z dezaprobatą szlachty, został zmuszony do odłożenia elekcji, jednak 2 V w Rydzynie wystawił uniwersały zwołujące sejmiki elekcyjne. Równocześnie, na wypadek zwycięstwa barzan, przygotował Desideria do prześwietnej konfederacji, przedstawiając swoje pomysły reformy państwa (W. Konopczyński jako datę powstania dokumentu sugeruje lipiec 1769). Wkrótce potem wyjechał przez Śląsk i Czechy do Niemiec, Holandii i Francji, i za granicą przebywał blisko cztery miesiące. Elekcje na urzędy ziemstwa odbyły się w lipcu 1768, a urzędnicy otrzymali nominacje 16 VIII i 1 IX t.r. W sierpniu, tuż po powrocie, przedłożył S. Repninowi projekt powołania w Poznaniu instytucji, której zadaniem byłoby spacyfikowanie nastrojów konfederackich; nakłaniał też Rosjan do szybkiego rozprawienia się z konfederacją w Wielkopolsce, naprowadzał wojska rosyjskie na oddziały konfederatów i przeciwstawiał się konfederackim zarządzeniom. Przez brata Antoniego przedstawił ministrowi N. Paninowi propozycje zmian ustrojowych w Rzpltej, które rozwijały pomysły sformułowane przed konwokacją, m.in. ograniczenie wszelkich przywilejów tronu, zniesienie poddaństwa chłopów, rozszerzenie przywilejów miast, a także wprowadzenie Rady Nieustającej (RN). Dn. 26 IX nadzorował przebieg sejmiku poselskiego w Gnieźnie (posłów obrano za jego rekomendacją), a wobec zerwania sejmików w Koninie i Kcyni prosił Stanisława Augusta o wydanie ponownych uniwersałów. W drodze powrotnej S-ego z Gniezna doszło 28 IX w Mosinie do potyczki między towarzyszącym mu oddziałem a konfederatami. Po zagajeniu 10 X sejmiku generalnego wielkopolskiego w Poznaniu udał się w eskorcie wojsk rosyjskich do Warszawy na sejm ordynaryjny (niedoszły). W listopadzie, wobec jak mu się wydawało słabnącej pozycji Rosji, wrócił do Rydzyny, a jego prywatny oddział pod dowództwem brata, Franciszka wziął nawet udział w walkach po stronie konfederackiej. Gdy w grudniu oddział skapitulował, S. wraz z Antonim publicznie potępili konfederacki epizod Franciszka. Na przełomie l. 1768 i 1769 S. i Antoni projektowali w Wielkopolsce rekonfederację, a w r. 1769 próbowali zebrać wokół siebie ludzi gotowych do porzucenia ruchu barskiego; dla ochrony przed barzanami swych wielkopolskich dóbr sprowadzili oddziały rosyjskie. Jednak pod naciskiem konfederatów i wobec groźby egzekucji karnej z dóbr rydzyńskich S. zgodził się 1 III t.r. na ściągnięcie ze wszystkich wielkopolskich majątków rodzinnych zaległych podatków na rzecz konfederacji i wysłał stuosobowy oddział milicji do dyspozycji barzan. Na zjeździe we Wschowie 15 V S. i Antoni zabiegali o względy konfederatów i podpisali akt potwierdzający wybór marsz. Ignacego Malczewskiego; jednocześnie jednak wezwali do miasta wojska rosyjskie. Nie powiodła się próba braci przejęcia kontroli nad konfederacją w Wielkopolsce przy pomocy utworzonej przy współudziale Antoniego Izby Konsyliarskiej. Zdobycie przez konfederatów na Rosjanach kompromitujących S-ego listów oraz pogłębiający się konflikt z władzami konfederacji wielkopolskiej nie przeszkodziły S-emu udawać zwolennika konfederacji i w październiku uczestniczyć w naradach, organizowanych w Cieszynie przez bp. Adama Krasińskiego. Być może w związku z krążącymi po europejskich dworach pogłoskami o możliwej detronizacji Stanisława Augusta, S. gotów był proponować tron rosyjskiemu w. ks. Pawłowi albo elektorowi saskiemu Fryderykowi Augustowi III. Gdy jednak zrozumiał, że Rosja nigdy nie porzuci Stanisława Augusta (list do Antoniego z 18 X), odradzał podczas formowania Generalności jego detronizację, jako niewykonalną wbrew Rosji. W listopadzie wyjechał do Bielska i stamtąd w styczniu 1770 wypowiedział posłuszeństwo Izbie Konsyliarskiej. Od stycznia t.r. bawił w Wiedniu i w kwietniu przedstawił osobiście cesarzowej Marii Teresie swoje (nieznane dziś) pomysły dotyczące Wielkopolski. W wyniku jego starań dwór wiedeński zażądał od Generalności, aby Sułkowskim, jako protegowanym Austrii, zapewniła nietykalność. W sierpniu był S. w Berlinie, gdzie oferował polską koronę któremuś z Hohenzollernów oraz przedstawił Fryderykowi II swój plan ustrojowy dla Rzpltej, m.in. Idées sur la Pologne (opublikowane przez Konopczyńskiego w: „Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej”, Kr. 1917 i przez niego ocenione jako nierealne). Projekt swój zawiózł następnie do Wiednia, a przez Antoniego przesłał go Katarzynie II. Po ogłoszeniu przez barzan w październiku 1770 aktu bezkrólewia kolportował go w Wiedniu na szkodę konfederacji; miał jednak nadzieję, że mimo to uda się Poniatowskiego pozbawić tronu. Wraz z regimentarzem Józefem Zarembą projektował w grudniu 1771 lokalne porozumienie z pruskimi generałami; uskarżał się już wtedy na szkody ponoszone od wojsk pruskich. W marcu 1772 próbował bez powodzenia nabyć od Teodora Wessla podskarbiostwo kor. w zamian za księstwo bielskie i star. bialskie.
Dn. 16 V 1772 pisał S. w tonie wiernopoddańczym do Fryderyka II, skarżąc się ponownie na furaże i zdzierstwa wojsk pruskich oraz donosząc o swoich planach powołania Rady Województw Wielkopolskich. Pomysł spotkał się ze sprzeciwem króla Prus (list do S-ego z 24 V t.r.), lecz mimo to podczas dwóch zjazdów we Wschowie (24 VIII i 8 IX) doszło do nieformalnego zawiązania tego organu, powołanego w celu podjęcia wspólnych kroków wobec pruskich nadużyć, a także dla działań samorządowych. Stanisław August początkowo poparł Radę, gdy jednak dostrzegł tendencję Sułkowskich do jej wykorzystania dla prowadzenia własnej polityki, a nawet oderwania Wielkopolski jako odrębnego księstwa pod ich panowaniem, opowiedział się 2 X we Wschowie przeciw próbie jej ukonstytuowania. Z podobnych przyczyn odmówiła swego poparcia szlachta wielkopolska. W dążeniu do samodzielności Rada wypowiedziała nawet posłuszeństwo komisjom «wielkim». Rezydent pruski w Warszawie G. Benoît zapewniał w tym czasie Fryderyka II, że S. przewiduje współdziałanie Rady z Prusami. Dn. 7 XII wskutek skarg króla oraz interwencji Raczyńskiego u rosyjskiego ambasadora O. M. von Stackelberga Rada Woj. Wielkopolskich została uznana za bezprawną.
W l. 1767–79 rozbudował S. i ozdobił zamek w stylu klasycystycznym w Rydzynie; wg projektu Dominika Merliniego powstała sala kolumnowa, a Ignacy Graff, inicjator wielu projektów architektonicznych realizowanych dla S-ego, przebudował zamkowe oficyny oraz park. W pomarańczarni mieścił się od r. 1772 największy w Rzpltej magnacki teatr prywatny, który działał do r. 1786. Wystawiano w nim sztuki m.in. W. Shakespeare’a, Voltaire’a, C. Goldoniego, A. Marivaux, a także jedną z oper W. A. Mozarta.
W dobie pierwszego rozbioru S. był jedynym z niewielu polityków opozycji, który nie tylko wykonywał polecenia rosyjskiej ambasady, ale przy pomocy ambasadora próbował realizować własne pomysły polityczne. W poł. października 1772 sam zgłosił się do Stackelberga z ofertą współpracy, a do dyspozycji oddał mu także braci Antoniego i Franciszka. Cieszył się zaufaniem ambasadora, który polecał mu trudne i poufne zadania. W marcu 1773 z ramienia ambasadorów państw zaborczych nadzorował przebieg sejmików poselskich w Wielkopolsce oraz ułożył projekt instrukcji generalnej województw: poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego. Jeszcze przed rozpoczęciem obrad sejmu rozbiorowego (1773–5) projektował zawiązanie konfederacji i podpowiadał ambasadorowi rosyjskiemu skrępowanie sejmu pełnomocną delegacją. Nie było go jednak w najściślejszym gronie spiskowców, którzy przed rozpoczęciem obrad faktycznie zawiązali konfederację; podobnie jak król przystąpił do niej 22 IV 1773, już po rozpoczęciu obrad. W trakcie dyskusji nad projektem limity gorąco poparł 10 V t.r. wyłonienie delegacji. Dn. 14 V głosował za projektem przygotowanym w rosyjskiej ambasadzie, a przedstawionym przez Adama Ponińskiego (przekazanie większości prerogatyw delegatom, bez konieczności odwołania się do sejmu). Po zakończeniu tej sesji Stackelberg wyraził opinię, że gdyby przyjęto projekt Stanisława Augusta, nazajutrz królem zostałby Sułkowski. Niewątpliwie z ramienia Stackelberga wszedł w skład delegacji sejmowej i został jednym z jej najbardziej czynnych członków – w trakcie prac nad ratyfikacją traktatów cesyjnych merytorycznie zabierał głos 39 razy. Od 28 VIII był w składzie subdelegacji do negocjacji traktatowych ze Stackelbergiem i 1 IX, w dniu przyjęcia traktatu rosyjskiego przez delegację sejmową, publicznie domagał się od Stackelberga pisemnej deklaracji, że uchwalone później akty osobne uchylą m.in. (zawarte w traktacie z r. 1768) gwarancję ustroju i polityczne równouprawnienie dysydentów. Po zakończeniu negocjacji traktatowych Stackelberg chwalił S-ego, podkreślając jego działanie w stałym porozumieniu z ambasadorem i na rzecz interesów Rosji, oraz podnosząc jego pierwszoplanowe zasługi dla zakończenia sprawy traktatu. Podczas pierwszej limity sejmu S. zasiadał również w obradującym od 6 VI do 27 VIII 1773 sądzie sejmowym do osądzenia konfederatów barskich, sprawców zamachu na Stanisława Augusta. Wszedł także 4 IX t.r. w skład subdelegacji do negocjacji traktatu pruskiego i podczas rokowań ostro spierał się z rezydentem pruskim Benoîtem. W październiku został członkiem subdelegacji do warunków traktatu handlowego polsko-pruskiego i czynnie uczestniczył w jej pracach. W związku z impasem w tych negocjacjach, Fryderyk II rozważał w kwietniu 1774 możliwość przekupienia najważniejszych członków subdelegacji, w tym S-ego; Benoît miał ofiarować wybranym po 10 tys. dukatów, ale nie wiadomo, czy do tego doszło. S. jako członek delegacji sejmowej ratyfikował wszystkie traktaty cesyjne z Rosją, Austrią i Prusami, zatwierdzone ostatecznie przez delegację 18 IX 1773, oraz akty osobne. Jako członek komisji sejmowej skwitował Komisję Skarbową lit.
Od chwili utworzenia KEN (14 X 1773) wszedł S. do grona jej komisarzy. Był autorem licznych projektów reform programów szkolnych, postulujących m.in. kształcenie kobiet oraz edukację przedstawicieli niższych stanów. Na wezwanie KEN przedstawił 26 XI t.r. jeden z pierwszych planów urządzenia szkolnictwa, poczynając od powszechnych dla obu płci szkół wiejskich, poprzez szkoły średnie ogólne i zawodowe aż po trzy akademie prowincjonalne, połączone z akademiami wojskowymi. Wraz z ks. Józefem Rogalińskim zabiegał o utworzenie w pojezuickim kolegium w Poznaniu Akad. Wielkopolskiej i poparł jego projekt przedstawiony 14 II 1774 KEN. Dn. 16 II t.r. zabrał głos w sprawie lustracji majątków pojezuickich, a następnie zasiadał w Komisji Rozdawniczej Kor., która od marca przeprowadzała przejmowanie tych majątków na rzecz KEN. W formie tzw. pożyczek zagarnął wtedy z majątków przeznaczonych na edukację 237 tys. złp., w tym dobra Kobyłka koło Warszawy. W l. 1776–82 był zwierzchnikiem dep. wielkopolskiego KEN. Wszedł do powołanej w r. 1773 pod naciskiem zaborców komisji sejmowej do rokowań z Zakonem Maltańskim w sprawie odszkodowania za przejęcie dóbr ostrogskich. Zapewne był kawalerem maltańskim (wg monografii J. Baranowskiego, M. Libickiego, A. Rottermunda został nim po r. 1755). Gdy 2 XII 1774 sejm zgodził się na powołanie ośmiu komandorii rodzinnych, S. wykorzystał okazję i ustanowił 23 XII t.r. rodzinną komandorię patronacką na dobrach Baszków w pow. krotoszyńskim (zatwierdzona przez Maltę 7 V 1776); z 12 tys. złp. dochodu rocznego zobowiązany był przeznaczyć dla Zakonu 10%. W polskim przeoracie pełnił funkcję Wielkiego Sędziego i baliwa, czyli kawalera Wielkiego Krzyża Maltańskiego. W kwietniu 1774 delegacja sejmowa uznała jego tytuł książęcy, a 23 XII t.r. otrzymał upragniony Order Orła Białego.
S. był zwolennikiem przyznania nie-szlachcie prawa do kupowania ziemi (co zapisał w projekcie reformy rządu z r. 1773). Sejm rozbiorowy przyznał takie prawo mieszczanom i cudzoziemcom w odniesieniu do Litwy. Dn. 7 VI 1774, w trakcie dyskusji w delegacji sejmowej nad problemem włościańskim, S. złożył projekt Warunek dla poddanych; zachowując przywiązanie chłopów do ziemi, gwarantował im prawo własności majątku ruchomego i otaczał ochroną prawną państwa, a także zabraniał rugów. Projekt spotkał się z ostrą krytyką i nie został uchwalony. Również przedstawiony przez S-ego t.r. projekt utworzenia banku nie wszedł pod obrady. Uznania delegatów nie uzyskał też nieznany bliżej projekt S-ego z lutego 1775 dotyczący zbiegostwa chłopów. W r. 1773 planował S. przekształcenie szpitali w domy pracy; stąd zapewne wziął się jego udział w powołanej na sejmie komisji, która miała dokonać lustracji i reorganizacji przytułków. S. jako członek subdelegacji do ułożenia podatków był projektodawcą ustawy o podymnym (znoszącej pogłówne i hibernę); z jego też inicjatywy uchwalono w r. 1775 zakaz polowania na cudzych gruntach. Był także S. t.r. projektodawcą i promotorem uderzającej w królewską prerogatywę rozdawniczą tzw. emfiteutycznej reformy starostw, przewidującej pięćdziesięcioletnią dzierżawę w drodze licytacji zamiast dożywocia, oraz jednym z promotorów przeprowadzenia zakamuflowanego zniesienia zakazu osiedlania się Żydów na Mazowszu (konstytucja „Podatek od Żydów w Królestwie Polskim”). Natomiast nie powiodły się jego starania o zlikwidowanie przywileju Warszawy «de non tolerandis judaeis». W trakcie sejmowej dyskusji nad problemem biedoty żydowskiej wystąpił 7 II z projektem zakazu małżeństw dla Żydów niemających stałego źródła dochodu. W tej samej dyskusji poparł projekt tworzenia nowych kolonii żydowskich, których mieszkańcy mieliby się trudnić pracą na roli. Gdy na zlecenie Ponińskiego wprowadzono pokątnie zmianę w zapisie konstytucji z 13 IV „Podatek od Żydów w Królestwie Polskim” S. wykorzystał niejednoznaczność przepisów i zażądał pozwolenia na założenie w swych warszawskich dobrach magazynu na towary wwożone przez Żydów.
Większą część swoich wysiłków podczas sejmu rozbiorowego skoncentrował S. na opracowaniu reform ustrojowych. Niezliczone projekty, które przedkładał Stackelbergowi, zakładały m.in. decydowanie w sejmie większością głosów, sejm stale obradujący (ewentualnie utworzenie sprawującej władzę między sejmami RN), odebranie królowi rozdawnictwa łask, uwolnienie chłopów z poddaństwa i rozszerzenie praw miast. Z inicjatywy S-ego (a nie w wyniku wyłonienia przez delegację, jak sądził Jerzy Michalski) działało od 11 VI 1773 wąskie grono decyzyjne, przygotowujące projekt reformy ustrojowej, który następnie miał być bez dyskusji zatwierdzony przez delegację. Wyniki tajnych konferencji tego gremium omawiano z przedstawicielami Stanisława Augusta podczas konferencji wielkich, także poufnych. Na tym forum S. zgłosił projekt utworzenia RN i odebrania królowi większości prerogatyw. Już w czerwcu t.r. Stackelberg uznał projekt za podstawę do dalszych prac; wg Konopczyńskiego zradykalizował on swe stanowisko w sprawie ograniczenia władzy królewskiej pod wpływem S-ego. S. miał też decydujący wpływ na wypracowany pod nadzorem rosyjskiego ambasadora w pierwszej dekadzie września ostateczny projekt RN; spory nad nim trwały do późnej jesieni. Jednocześnie S., wbrew innym przywódcom stronnictwa rosyjskiego, był zwolennikiem zarezerwowania tronu polskiego dla Piasta, co Konopczyński przypisał osobistym ambicjom. Dn. 1 IX, podczas obrad delegacji, S. zapewniał delegatów, że reforma rządu jest wolą zaborców, a 24 IX na forum sejmu domagał się od Stanisława Augusta dobrowolnego zrzeczenia się władzy rozdawniczej. Gdy w listopadzie negocjacje króla ze Stackelbergiem w sprawie RN weszły w decydującą fazę, S. wraz z innymi przywódcami obozu rosyjskiego wyraził zgodę na wiele ustępstw, których domagał się władca. Jednocześnie sporządził projekt warunków, które trzej ambasadorowie przedłożyli królowi. Ostatecznie za cenę akceptacji RN Stanisław August rozpoczął współpracę ze Stackelbergiem i odzyskał wpływ na sprawy państwa, a w pewnym stopniu także na kształt RN.
Od maja 1774 zmierzał S. do ponownego zbliżenia z królem. Dn. 7 VIII t.r. uczestniczył w deputacji, która otrzymała oficjalną zgodę władcy na uchwalenie RN. Dążył do powierzenia Radzie jak najszerszego zakresu władzy, m.in. wglądu we wszystkie akta procesów sądowych, z mocą anulowania, zmieniania i zatwierdzania wyroków. Dn. 29 VIII wystąpił z mową, w której domagał się ograniczenia kary śmierci i stosowania tortur; opowiedział się także (26 VIII) przeciw procesom o czary. Dn. 17 IX przedstawił projekt (odrzucony przez sejm) przyznania RN prawa łaski. Stanowisko to mogło wynikać z dążeń do ograniczenia uprawnień króla (Konopczyński), bądź z hołdowania ideologii Oświecenia (Michalski). Pod koniec t.r. S. z bratem Antonim zabiegali bezskutecznie u Panina o zgodę na przedłużenie konfederacji po zakończeniu sejmu, tak by RN pod przewodnictwem S-ego mogła rozpocząć pracę pod jej parasolem ochronnym. Wobec rysującej się perspektywy objęcia marszałkostwa RN, zastrzeżonego dla stanu rycerskiego, S. zrzekł się przed 11 IV 1775 woj. gnieźnieńskiego na rzecz brata, Antoniego. Formalnie 11 IV 1775 obsadzono stanowiska w RN i S. został jej marszałkiem (z pensją 30 tys. złp.). Działalność S-ego na sejmie rozbiorowym napotykała nie tylko na krytykę i opór w izbie, ale była także obiektem satyry. Dwory rozbiorowe natomiast doceniły jego zaangażowanie: Rosja wynagrodziła go t.r. trzema tysiącami dukatów jurgieltu, który S. pobierał od kwietnia 1775.
Dn. 18 II 1775 uczestniczył S. w pracach subdelegacji negocjującej redakcję artykułu osobnego, dotyczącego sprawy dysydenckiej; relacjonujący negocjacje nuncjusz G. Garampi wyrażał uznanie dla jego zaangażowania w obronę interesów religii katolickiej. W reakcji na postawę S-ego Stackelberg zagroził zniesieniem RN, wejściem wojsk pruskich do jego wielkopolskich posiadłości oraz wystawieniem go na zemstę króla i Czartoryskich. Ostatecznie S. przyjął stanowisko Stackelberga. Wydaje się, że postawa S-ego w sprawie dysydenckiej była obliczona na uzyskanie szerszego poparcia, którego mu wciąż brakowało, a spowodowała ją chęć odwrócenia uwagi od roli, jaką odegrał przy uchwaleniu reformy ustrojowej.
S. znalazł się w składzie wielu powołanych na sejmie rozbiorowym komisji dla rozsądzenia sporów i «przyśpieszenia sprawiedliwości». Swą pozycję na tym sejmie i władzę konfederacji wykorzystywał jednak także dla swych osobistych interesów. Uzyskał podczas sejmu zgodę na utworzenie z dóbr rydzyńskich ordynacji. Po ewentualnym wygaśnięciu długiej listy uprawnionych do dziedziczenia dobra ordynacji miały przejść na własność KEN, a uzyskane z nich dochody miały być przeznaczone na wykształcenie młodzieży szlacheckiej. Mimo protestów w izbie poselskiej S. otrzymał 11 VI 1774, dzięki wsparciu Stackelberga, zgodę sejmu i przywilej królewski na wyłączność organizacji przedstawień teatralnych w swym pałacu zwanym Nowy Sułków w Warszawie. Liczył na zyski z płatnych zabaw publicznych i hazardu, który towarzyszył imprezom teatralnym. W zawartej 31 VIII t.r. (z ważnością do 28 II 1775, następnie odnowionej) spółce ze star. piaseczyńskim Franciszkiem Ryxem i Ponińskim (zastąpionym wiosną 1775 przez brata, Antoniego) został S. antreprenerem teatru. Przedstawienia odbywały się jednak w Pałacu Radziwiłłowskim i były bojkotowane przez stronnictwo królewskie. S. ściągnął do teatru warszawskiego aktorów z Rydzyny, przyczynił się do stworzenia polskiego zespołu aktorskiego. Wśród aktorów sprowadzonych przez S-ego byli Jakub Hempiński i Karolina Gronowiczowa. Półtora roku działalności S-ego na niwie teatralnej w Warszawie określił Wojciech Bogusławski «złotym wiekiem teatru ojczystego»; historycy teatru uznają jednak tę opinię za przesadzoną. Ściśle związany z teatrem był założony przez S-ego, również w Pałacu Radziwiłłowskim, Klub Szlachecki, gromadzący amatorów gier hazardowych. Pomiędzy braćmi a wspieranym przez króla Ryxem doszło szybko do konfliktu o kierowanie przedsięwzięciem; ponadto gdy po rozwiązaniu konfederacji sądy marszałkowskie skuteczniej egzekwowały zakaz hazardu, S. z bratem stracili zainteresowanie przedsięwzięciem. Po buncie aktorów latem 1775 wydzierżawili teatr 1 X t.r. Józefowie Kurzowi, a ostatecznie odstąpili go Ryxowi za ponad 23 tys. dukatów, co w październiku 1776 zatwierdził sejm. Spory finansowe ciągnęły się aż do r. 1785.
Jako marszałek RN był S. aktywnym uczestnikiem jej prac. Za jego sprawą Rada podjęła uchwałę o pierwszeństwie swego marszałka przed innymi urzędami kor., co 10 XI 1775 wywołało protest urzędników kor. i ziemskich. S. projektował utworzenie kompanii, mającej za cel oczyszczenie i uspławnienie Pilicy i Warty przy pomocy więźniów i ludzi luźnych, jednak spotkało się to z krytyką Dep. Skarbowego RN. Dn. 25 VII t.r. podpisał rozporządzenie króla i RN o wolności osiedlania się Żydów w Warszawie «aż do okopów» oraz prowadzenia przez nich handlu. Założył też w swych dobrach w pobliżu Warszawy osadę Nowa Jerozolima. Wzbudziło to protesty władz miejskich i jurysdykcji marszałkowskiej, która 19 XII nakazała Żydom w dobrach S-ego podporządkować się prawom miejskim; na rozkaz magistratu zburzono 22 I 1776 kramy żydowskie i zarekwirowano towar na posesji S-ego. Ostatecznie wobec wstawiennictwa rosyjskiego mieszczanie ustąpili. W trakcie prac w RN S. wraz z Ponińskim bronił Żydów warszawskich przed usunięciem ich z miasta, czego domagał się jego polityczny przeciwnik, marsz. w. kor. Lubomirski. Jako marszałek RN wydał S. w r. 1777 manifest przeciw jurysdykcji marszałkowskiej, a w obronie kupców żydowskich handlujących w Warszawie.
W okresie posejmowym S. brał prywatne pożyczki z funduszy Pruskiej Kompanii Handlu Morskiego od jej szefa F. Görne, który w ten sposób zabiegał o przychylność i przywileje na terenie Rzpltej dla kompanii. Od r. 1775 dzierżawił czopowe warszawskie; za dzierżawę zapłacił 280 tys. złp. zamiast wylicytowanych 400 tys. złp. W r. 1776 był autorem projektów tworzenia magazynów, skupiających krajowe produkty rolne, natomiast jego projekt wprowadzenia prywatnych ceł na mostach i groblach odrzuciła Komisja Skarbowa. Dn. 8 V 1775 został szefem 10. regimentu piechoty kor. W maju t.r. rozpoczął formowanie, głównie w oparciu o żołnierzy swojej milicji, Regimentu Pieszego Ordynacji Rydzyńskiej; 27 XI 1776 uzyskał patent króla i RN na włączenie tego regimentu do etatu wojska (początkowy etat 346 żołnierzy zwiększono w l. osiemdziesiątych); otrzymał też rozkaz Dep. Wojskowego ustanawiający go dowódcą oddziału. Na mocy listu przypowiedniego z 26 IV t.r. został rotmistrzem chorągwi Kawalerii Narodowej Feliksa Łubieńskiego, wchodzącej w skład Dyw. Wielkopolskiej.
W l. 1775–6 uczestniczył S. z ramienia RN w konferencjch z Benoîtem i przedstawicielem Austrii K. E. Revitzkim, zmierzających do ograniczenia uzurpacji rozbiorowych; przyjmując propozycje podsuwane przez Stackelberga, przyczynił się do wypracowania konwencji granicznej, której przyjęcie rekomendował na sejmie 1776 r. Przed tym sejmem sprzeciw Stanisława Augusta spowodował, że S. mimo nalegań Stackelberga nie został dopuszczony do grona osób przygotowujących dla obradujących projekty reform. Mimo to dość zgodnie współpracował w tym okresie z władcą i przed rozpoczęciem obrad, 23 VIII t.r., obdarzony tego dnia woj. kaliskim, poparł w RN zawiązanie konfederacji, na czym bardzo zależało królowi. Na sejmie wszedł do deputacji do egzaminowania Komisji Wojskowej i deputacji do konstytucji. W trakcie obrad, odpowiadając na zarzuty finansowych nadużyć, atakował szlachtę za konserwatyzm oraz brak zrozumienia dla systemu RN i jej poczynań. Spowodowało to ostry kontratak Seweryna Rzewuskiego, nie tylko na S-ego, ale i na broniącego go króla. Nie bez znaczenia w tym konflikcie było zapewne to, że S. był zwolennikiem dalszego ograniczenia władzy hetmanów i podporządkowania jej Dep. Wojskowemu RN. Wspólnie ze Stanisławem Augustem i Stackelbergiem przyczynił się do uchwalenia przez sejm 1776 r. kolejnych reform uściślających zasady funkcjonowania RN. Po zakończeniu kadencji marszałkowskiej został z ramienia króla i dzięki jego poparciu wybrany na członka Rady.
Pod koniec grudnia 1776 udał się S. w podróż zagraniczną; odwiedził m.in. Wiedeń i Rzym, gdzie prowadził poufne rozmowy z kard.-protektorem G. F. Albanim, któremu obiecywał, w zamian za reprezentowanie polskich interesów, roczną pensję 15 tys. dukatów ze skarbu publicznego. W podróży pracował nad różnymi projektami, m.in. dotyczącymi finansowania wojska oraz handlu. Do kraju wrócił w poł. r. 1777. W drodze powrotnej zabrał z Wiednia dwoje, pozostających pod tymczasową opieką jego brata Aleksandra, dzieci (bratanków?) Teodorę i Józefa (zob.) Sułkowskich oraz zajął się ich edukacją. T.r. Stanisław August powierzył mu w związku z pruskimi szykanami celnymi nadzór nad Dep. Interesów Cudzoziemskich i Dep. Skarbowym RN, a także nad Komisją Skarbową Kor. S. przekonany, że dla ochrony przed pruskimi nadużyciami niezbędne jest poparcie Rosji, wraz z Augustem Moszyńskim konferował w tej sprawie w l. 1777–8 ze Stackelbergiem, zabiegając o uzyskanie swobód dla polskiego handlu na Morzu Czarnym oraz o budowę portów w Połądze i Libawie. Przewodniczył w tym czasie pracom Dep. Wojskowego RN i 9 II 1778 wydał ordynans w sprawie mundurów Kawalerii Narodowej. W odpowiedzi na memoriał S-ego, RN 12 VI t.r. wydała rezolucję, w której jako wykładnię konstytucji z r. 1726 przyjęto zasadę, że zadłużone dobra mają być przekazywane wierzycielowi nie na zasadzie ekstenuacji, proporcjonalnie do całego zadłużenia, ale proporcjonalnie do odsetek; wierzyciel miał dostawać część dóbr przynoszącą rocznie sumę równą 7% pożyczonego kapitału. Rezolucja Rady pozostawała w oczywistym związku z zadłużeniem Sułkowskich, bowiem wystawny tryb życia i niefortunne zarządzanie majątkiem powodowały częste kryzysy finansowe braci. W r. 1784 szacował S. swoje długi na 2160 tys. złp., podczas gdy majątki wielkopolskie przynosiły 450 tys. złp., a bielskie 18–20 tys. guldenów rocznie. Rezolucja została jednak unieważniona przez Senat 31 X 1778. Na przełomie września i października t.r. S. z Andrzejem Mokronowskim, Ludwikiem Tyszkiewiczem i Michałem Poniatowskim uczestniczył w rozmowach ze Stackelbergiem, dotyczących rugów poselskich, zagajenia obrad i wyboru marszałka oraz kolejnego składu RN i Komisji Skarbowej; brał też udział w konferencji z udziałem króla. W trakcie obrad sejmu uczestniczył w organizowanych przez Skackelberga naradach przedstawicieli wszystkich obozów antykrólewskich. Dn. 8 X wszedł w skład deputacji konstytucyjnej. Był, obok Franciszka Rzewuskiego, inspiratorem ataków RN na działalność Komisji Skarbu Lit., podlegającej podskarbiemu lit. Antoniemu Tyzenhauzowi.
Po sejmie 1778 r. niepopularność S-ego sięgnęła szczytu. W dalszym ciągu brak mu było zaplecza politycznego, a jego pozycja wynikała jedynie z poparcia, jakiego udzielał mu w zamian za lojalną współpracę Stackelberg. W tym jednak czasie, w wyniku działań skonfliktowanego z Sułkowskimi kanclerza Młodziejowskiego, ambasador znacznie ochłodził stosunki z S-m. W rezultacie S. wyjechał z żoną i wychowankiem Józefem na dłużej za granicę. W r. 1779 przebywał w Paryżu, gdzie bezskutecznie zabiegał o poparcie dla pomysłów rozwijania handlu czarnomorskiego i budowy portów bałtyckich. Następnie udał się do Włoch i Hiszpanii. We wrześniu 1780 znowu był w Paryżu, a w maju 1781 w towarzystwie żony i Ludwiki z Potockich Rzewuskiej przybył do Londynu, gdzie również prowadził nieoficjalne rozmowy na temat otwarcia dla polskiego handlu szlaku czarnomorskiego. Stamtąd słał też projekty odstąpienia Prusom Gdańska i Torunia w zamian za zwrot zebranych w pierwszym rozbiorze ziem wielkopolskich. Po kilku miesiącach pobytu w Wielkiej Brytanii przebywał ponownie w Hiszpanii (w Barcelonie, Walencji, Madrycie i Kadyksie) oraz Portugalii (w Lizbonie). Mimo nieobecności w kraju awansował w kwietniu 1782 na woj. poznańskiego. Do Rzpltej wrócił przez Paryż i Wiedeń we wrześniu t.r., aby wziąć udział w sejmie. Po powrocie odzyskał zaufanie Stackelberga, a za pośrednictwem rezydenta austriackiego w Warszawie F. M. Thuguta (z którym utrzymywał stałe kontakty) składał wobec cesarza Józefa II obietnice, że będzie kierował obradami sejmowymi i pośredniczył między królem a opozycją. Otrzymał w r. 1782 stopień generała lejtnanta wojsk kor. Na sejmie został wyznaczony do komisji do egzaminowania rachunków Komisji Skarbu Kor. Mimo podjętych ze względu na Stackelberga starań Stanisława Augusta nie został już wybrany do RN.
Na początku r. 1783 przebywał S. ponownie w Wiedniu, a następnie wybrał się do Rosji. Wiózł ze sobą projekty traktatu handlowego oraz oparte na współpracy z G. Potiomkinem plany polityczne, częściowo zatajone przed Stanisławem Augustem, m.in. utworzenia sejmu stałego i wprowadzenia dziedziczności tronu lub republiki bez króla. Przy okazji wizyty zamierzał też zmienić rosyjski jurgielt, wynoszący 3 tys. dukatów, na jednorazową wypłatę 30 tys. dukatów (co się nie udało; pensję z rosyjskiej ambasady pobierał do końca życia). Król początkowo obawiał się wizyty S-ego w Rosji i polecał polskiemu rezydentowi Augustynowi Debolemu neutralizowanie jego wpływów, potem jednak uznał, że pomysły ustrojowe S-ego, takie jak projekt sejmu «gotowego», należy wykorzystywać jako balon próbny w kontaktach z carycą Katarzyną II. Po drodze S. i hetman w. kor. Franciszek Ksawery Branicki planowali w Białej Cerkwi zorganizowanie «prawdziwej partii rosyjskiej» w Rzpltej, zawiązanie konfederacji z S-m na czele dla zawarcia przymierza zaczepno-odpornego z Rosją i zapewne Austrią oraz traktatu ułatwiającego handel chersoński. S. wyjechał do Chersonia, a 15 V przybył do Moskwy; 20 V wyruszył stąd do Petersburga. Dn. 5 VIII był z powrotem w Warszawie.
Od schyłku r. 1783 przebywał S. ponownie w Wiedniu, a jego uwagę zaprzątało głównie przygotowanie «paktu familijnego», regulującego kwestie dziedziczenia rodzinnych majątków, zwłaszcza dóbr ordynackich. W myśl paktu majątek S-ego miał po jego śmierci przejść w ręce Aleksandra i jego męskich potomków, a w następnej kolejności w ręce Franciszka i Antoniego z synami. Nie powiodła się więc próba wyeliminowania z dziedziczenia utracjusza Franciszka i jego potomków, których, wbrew nadziejom S-ego, Józef II uznał za legalne potomstwo. Z końca r. 1783 pochodzi zapewne Portrait fidèle du cte Joseph Sułkowski pour sa propre correction et l’information nécessaire à son gouverneur (Askenazy S., „Napoleon a Polska”, W.–Kr. 1918 II 273–5), zawierający informacje i spostrzeżenia S-ego o wychowanku Józefie. W kwietniu 1784 wrócił S. do Warszawy, aby niezwłocznie udać się do Rydzyny, skąd 20 V t.r. przesłał zamówiony przez króla projekt dotyczący podatków od młynów oraz czopowego i ceł, a także projekt dotyczący zmniejszenia liczby okręgów sądowych ziemskich. W poł. sierpnia był już ponownie w Warszawie. Zapewne w związku z narastającym zadłużeniem złożył t.r. na ręce Stanisława Augusta projekt, przewidujący zgodę króla na bicie w Prusach talarów polskich o obniżonej wartości realnej w zamian za wynagrodzenie finansowe i udział w zyskach; spotkało się to z natychmiastową i zdecydowaną odmową monarchy. T.r. zawarł też S., z naruszeniem prawa, sekretne porozumienie z Żydami warszawskimi, którzy w zamian za przywileje handlowe mieli mu przekazywać określoną sumę pieniędzy.
W październiku 1784 udał się S. na sejm do Grodna. Został wyznaczony do sądów sejmowych i po raz kolejny wszedł do RN. Na początku grudnia t.r. był znów w Warszawie. Z ramienia króla i RN był zaangażowany w l. 1784–5 w negocjacje z posłem pruskim H. L. Buchholtzem na temat złagodzenia pruskich sankcji dotykających polski handel. W kwietniu 1785 opuścił Warszawę i udał się do Rydzyny, ale powrócił do Warszawy już w sierpniu. Od listopada t.r. nadzorował prace komisji negocjującej z posłem pruskim sprawy zatargów granicznych na pograniczu polsko-śląskim. Dn. 5 XII podpisał konwencję graniczną. W związku ze sporami między mieszczanami a szlachtą w warszawskiej społeczności protestanckiej uczestniczył w listopadzie z ramienia mieszczan w konferencji pojednawczej.
W wyniku dokonanych w czerwcu i lipcu 1762 działów braterskich, S. jako najstarszy z synów objął księstwo bielskie, dobra rydzyńskie i wijewskie oraz resztki posiadłości w Saksonii, a także wieś Sułkowo Borowe w woj. płockim. Odziedziczył też posiadłości w Warszawie: Pałac Kazimierzowski przy ul. Krakowskie Przedmieście wraz z terenem sięgającym do Wisły (w r. 1765 z własnej inicjatywy sprzedał go Stanisławowi Augustowi) oraz jurydyki Bożydar i Kałęczyn (tę – prawem kaduka). Spadek S-ego, oprócz księstwa bielskiego, przynosił ponad 172 tys. złp. rocznego dochodu. W r. 1765 dokupił S. klucz człopski w pow. poznańskim. W grudniu 1771 bezskutecznie domagał się od Stanisława Augusta zgody na zakup star. ujsko-pilskiego w pow. poznańskim. Dn. 10 VII 1772 odkupił od brata, Aleksandra za 2 mln złp. Kobylin, Zduny i Baszków (pow. pyzdrski) z przyległościami, a za 70 tys. złp. przejął przysługującą Aleksandrowi część dóbr krajeńskich w pow. nakielskim; zawarł wtedy z bratem kontrakt dożywotni dzierżawy star. odolanowskiego. Transakcja ta była przygotowaniem do założenia ordynacji rydzyńskiej i została potwierdzona ostatecznym przystąpieniem Aleksandra do ordynacji całym jego majątkiem. Dn. 6 V 1776 spisano ustawy ordynacyjne (zatwierdzone z małymi zmianami 16 I 1783); w marcu 1776 do ordynacji przystąpił z poł. swego majątku brat Antoni. Dn. 29 II 1776 przegrał S. w Asesorii Kor. proces z warszawskim zakonem paulinów o trzymaną prawem kaduka jurydykę Kałęczyn. W imieniu swoim i braci żądał przez lata od Rosji zwrotu 800 tys. złp. z tytułu strat poniesionych w czasie wojny siedmioletniej i zwracał się do króla o pośrednictwo. Wraz z Antonim domagał się od Stackelberga w grudniu 1773 przyznania jako rekompensaty starostwa na Rusi Białej z 14 tys. dusz. Katarzyna II nie uznała słuszności pretensji, ale obiecała wypłacić wynagrodzenie w rublach (nie wiadomo, czy do tego doszło).
Na dworze S-ego w Rydzynie funkcjonowała od ok. r. 1780 szkoła pałacowa, w której pod opieką m.in. nauczycieli ze szkoły pijarskiej uczyli się młodzi krewni: Sułkowscy, Szembekowie i Łubowie. W r. 1783 uzyskał S. pozwolenie KEN na otwarcie w Rydzynie dwóch konwiktów: bezpłatnego dla 12 niezamożnych synów szlacheckich (było to zapewne odnowienie fundacji ojcowskiej) i płatnego, o charakterze szkoły rycerskiej, dla polskich i zagranicznych kawalerów. Obwieszczenie S-ego z 26 IX 1783 zapowiadało otwarcie obu szkół na 1 I 1784; w rzeczywistości konwikt płatny rozpoczął działalność dopiero 1 VIII t.r. Kadrę nauczycielską dostarczali przede wszystkim pijarzy. S. zamierzał także utworzyć w Rydzynie szkołę publiczną dla panien; opiekę nad ich edukacją miała sprawować jego żona. T.r. projektował utworzenie w Rydzynie Akademii. Dn. 14 II erygował koło Rydzyny miasteczko Stanisławów.
S. ufundował w Rydzynie kościół ewangelicki, który został zbudowany w l. 1779–83 wg projektu Graffa. Doprowadził też do ukończenia (wg projektu Graffa) dekoracji kościoła w Kłodzie i parafialnego w Rydzynie. Dn. 23 X 1783 wydał przywilej na utworzenie w Rydzynie gminy żydowskiej i budowę synagogi. Graff wykonał w Rydzynie wiele prac dekoracyjnych w zamku i ogrodzie, przede wszystkim sztukaterie i rzeźby, zaprojektował budynek szkoły pijarskiej, przekształcenie ogrodu, budowę nowej i przebudowę starej pomarańczarni na muzeum i bibliotekę oraz galerię obrazów. Za staraniem S-ego odziedziczone zbiory biblioteczne osiągnęły blisko 3 tys. tytułów. S. dbał także o obszerne archiwum Sułkowskich (od r. 1911 w zbiorach PTPN, potem w AP w Poznaniu, gdzie w r. 1945 spłonęły oryginały, zachowały się jedynie odpisy J. Baumgarta). Z powodu zadłużenia część majątków S-ego jeszcze za jego życia została przejęta przez wierzycieli, m.in. Szczęsnego Potockiego. Po śmierci jego długi obliczano na ponad 4,5 mln złp. Majątki po S-m, obejmujące w chwili zgonu dobra ordynackie, majętności: rydzyńską, nowowiejską, miejskogórską, zduńską, kobylińską, baszkowską i wijewską, wieś Sułkowo Borowe oraz pałac i jurydyki w Warszawie, a także księstwo bielskie, przejął brat Aleksander.
Oprócz wspomnianych odznaczeń S. miał Wielki Krzyż Maltański, bawarski Order św. Huberta i nieoficjalny (włoski?) Order Orła Błękitnego. Był przedstawicielem na Polskę Zakonu Opatrzności Bożej. W r. 1783 proponował G. Washingtonowi odznaczanie orderem tego zakonu oficerów i polityków zasłużonych dla niepodległości Stanów Zjednoczonych, lecz idea ta nie została przyjęta. S. zmarł 7 I 1786 w Warszawie. Zwłokom, wystawionym przez kilka dni w kościele Pijarów, oddał honory król i najwyżsi dostojnicy. S. został pochowany 28 I w krypcie fundatorskiej kościoła p. wezw. św. Stanisława, biskupa i męczennika, w Rydzynie. Po jego śmierci szkoły rydzyńskie rychło upadły.
Jak zapisano na epitafium, S. odziedziczył po ojcu postać, a po matce rysy twarzy (wg G. Schlauera). Wg Stanisława Augusta (list do A. Debolego z 2 XII 1782) był «garbaty, mały, na twarzy szpetny, ale lubiący się stroić bardzo i zawsze w amorach […] chciwym rządu i poprawy zadłużonej sytuacji swojej, ustawnie rodzącym projekta, a często niezmierne i wcale nieprzyzwoite, a tym niebezpieczniejszym, że […] wymowny, pracowity i zabawny, i umiejący w piękne pozory przybierać swe zamysły […] skąpstwo w nim walczy z pychą […] zrazu przez układność, naukę i staranność udawało mu się, ale zawsze na koniec za chimerycznego intryganta był uznany». W przekazach rodzinnych podkreślano zamiłowanie S-ego do etykiety i ceremoniału. Komplementujący go Stackelberg zwracał się doń: «vous ętes- c’est à dire – bon Russe» (1783).
Z zawartego z inicjatywy króla 19 VI 1766 w Gołębiu małżeństwa z Ludwiką (1751–1799), córką Jana Karola Mniszcha (zob.) i Katarzyny z Zamoyskich (zob. Mniszchowa Katarzyna) S. nie pozostawił potomstwa. Wychowywał Józefa Sułkowskiego, uchodzącego za syna kuzyna, Teodora lub brata, Franciszka; na łożu śmierci polecił go opiece Stackelberga. Siostrę Józefa Teodorę oddał na pensję w Warszawie.
W dobie Sejmu Wielkiego zabrał głos w obronie pamięci S-ego jego dawny klient Ignacy Łobarzewski, publikując napisany pod koniec r. 1790 dialog „Sekretna konferencja między ś.p. książęciem Sułkowskim wojewodą poznańskim a marszałkiem Gurowskim w wieczności” ([b.m.w.] 1791). Przedstawił S-ego jako republikanina z przekonań, obrońcę szlachty przed możnowładcami, przeciwnika wszechwładzy hetmańskiej i światłego protektora nauki i handlu, mieszczan i chłopów, gotowego naród «gwałtem do dobrego prowadzić». Utrwalał pamięć o S-m jako głównym twórcy RN, a pensję rosyjską uważał za rekompensatę dostaw z czasów wojny siedmioletniej.
Postać S-ego pojawia się w licznych pamiętnikach z epoki, m.in. w ułożonych przez H. de Saint Albin „Generała Józefa Sułkowskiego życiu i pamiętnikach” (wyd. francuskie Paris 1832, przekł. polski P. 1864). S. występuje też w „Dzienniku Franciszki Krasińskiej” Klementyny z Tańskich Hoffmanowej (W. 1827) oraz w „Przypadkach króla jegomości” Stanisława Wasylewskiego (Lw. 1920). Jako postać prologu pojawia się w dramacie Romana Brandstaettera „Znaki wolności” (W. 1953, w późniejszych edycjach pt. „Józef Sułkowski”).
Portret z ok. r. 1745, malarz nieokreślony, w Muz. Okręgowym w Lesznie; Portret z ok. l. 1765–8, pędzla nieokreślonego malarza pol., do r. 1939 w Muz. Narod. w W. (nr inw. 375, zaginiony); Portret Ludwiki z Mniszchów Sułkowskiej, malarz pol. nieokreślony, z ok. l. 1765–8, w Muz. Łazienki Królewskie, wszystkie reprod. w: Sułkowscy. Życie i dzieło. Katalog wystawy wrzesień–grudzień 1998, Leszno 1998; – Estreicher; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Łoza, Kawalerowie; Oficerowie Rzpltej 1777–1794, I cz. 1, 3; PSB (Raczyński Kazimierz, Rogaliński Józef, Ryx Franciszek), Słown. Artystów. Pol. (Graff Ignacy); Słown. Pracowników Książki Pol., II; Urzędnicy, I/2, 10; Wpol. Słown. Biogr.; Współcz. pol. pisarze, I; Żychliński; – Askenazy S., Napoleon a Polska, W.–Kr. 1918–19 I–II; Baranowski J. i in., Zakon maltański w Polsce, W. 2000; Baumgart J., Archiwum Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. PTPN” za r. 1938; tenże, Bracia Sułkowscy, „Roczn. Leszczyński” R. 6: 1985 cz. 1, R. 8: 1987 cz. 2, R. 10: 1989 cz. 3; tenże, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Hist.” R. 15: 1939; Bielsko-Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu, Kat. 1971; Chodyła Z., Rada Województw Wielkopolskich w 1772 w planach politycznych Augusta i Antoniego Sułkowskich i jej znaczenie, (mszp. w posiadaniu autora); tenże, Utworzenie i początki funkcjonowania województwa gnieźnieńskiego (1768–1774–1776), w: Gniezno. Studia i materiały historyczne, P. 1987 II; Chojecki R., Patriotyczna opozycja na sejmie 1773, „Kwart. Hist.” R. 79: 1972 nr 3; Czaja A., Lata wielkich nadziei. Walka o reformę państwa polskiego w drugiej połowie XVIII w., W. 1992; Drozdowski M., Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce. 1764–1793, W. 1975; tenże, Przyjęcie traktatów rozbiorowych przez delegację i sejm 1773, „Roczniki Hist.” R. 41: 1975; Dzieje Wpol., I; Exner S., Ordynacja rydzyńska, „Rydzyniak” R. 3: 1937 z. 3; Filipczak W., Sejm 1778 roku, W. 2000; Goldberg J., Frydrychsztat-Sokolniki. Problemy osiemnastowiecznego miasteczka w ziemi wieluńskiej, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 5: 1959 z. 1; Historia Leszna, Leszno 1997; Jasiukowicz A., August Sułkowski, „Rydzyniak” R. 3: 1937 z. 3; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794), Wr. 1979; Katalog zabytków sztuki w Pol., V z. 12; Kincel R., Kłopotliwy książę Sułkowski, Kat. 1984; Komolka M., Sierpowski S., Leszno. Zarys dziejów, P. 1987; Konopczyński W., Fryderyk Wielki a Polska, P. 1947; tenże, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1936 I–II; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kościński K., Szkoły rydzyńskie książąt Sułkowskich, P. 1909; Kulejewska-Topolska Z., Nowe lokacje miejskie w Wielkopolsce od XVI do końca XVIII w., P. 1964; Kuhn W., Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien), Würzburg 1981 s. 191, 263; Kwiatkowski M., Architektura pałacowa i willowa w Warszawie XVIII w., „Studia Warsz.” T. 22: 1975 z. 3; Lange I., August Sułkowski, (mszp. pracy magisterskiej w Arch. UAM); Libiszowska Z., Z archiwaliów amerykańskich. August Sułkowski i Order Opatrzności Bożej, w: Trudne stulecia, studia z dziejów XVII i XVIII wieku, Red. Ł. Kądziela i in., W. 1994; Machnikowski S., Dzieje Gimnazjum Leszczyńskiego (1555–1920), „Ziemia Leszczyńska” 1933 z. 2; Michalski J., Polska w dobie wojny o sukcesję bawarską, Wr. 1964; tenże, Problem ius agratiandi i kary śmierci w Polsce w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, „Czas. Prawno-Hist.” R. 10: 1958 z. 2 s. 175–96; tenże, Sprawa chłopska na sejmie 1773–75, „Przegl. Hist.” T. 45: 1954 z. 1 s. 3–13; tenże, Sprawa zwrotu ponadtraktatowych nabytków austriackich i pruskich po pierwszym rozbiorze, „Kwart. Hist.” R. 112: 2005 nr 1 s. 77–128; tenże, Studia Historyczne z XVIII i XIX wieku, W. 2007 I–II; Morawski K. M., Archiwum rydzyńskie książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. PTPN” z r. 1910; tenże, August Sułkowski a Komisja Edukacyjna, „Kwart. Hist.” R. 25: 1911 s. 75–9; tenże, Stanisław August o losach Polski, tamże R. 24: 1910 s. 536–7; Mrozowska, Szkoła Rycerska; Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, P. 1969; Piwoń A., Fundacja Sułkowskich w Rydzynie i jej podstawy gospodarcze (1924–1952), „Roczn. Leszczyński” R. 1: 1977 s. 122–3; Preibisz L., Rydzyński kościół św. Stanisława 1410–1945, Rydzyna 1991; tenże, Zamek i klucz rydzyński, Rydzyna 1938; Prosnak J., Kultura muzyczna Warszawy XVIII wieku, W. 1955; Rączka Z., Kilka uwag o bielskiej linii Sułkowskich oraz dziejach jej archiwum, „Karta Groni” T. 19: 1991; Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej, W. 1966; Rugała L., Wielkopolska pamiątka w Cieplicach Śląskich, „Wielkopolska” 1989 nr 23; Schlauer G., Die Bielitzer Herrschaftbesitzer, „Heimat und Volkstum, Sonntagsbeilage zur Schlesischen Zeitung” 1927 nr 36, 43; Staszewski J., August III Sas, Wr. 1989; tenże, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wr. 1986; Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Szwaciński T., Sejmiki poselskie przed Konwokacją 1764 r., „Kwart. Hist” R. 113: 2006 nr 1 s. 29; Truchim S., Augusta Sułkowskiego projekt organizacji szkolnictwa w Polsce, (nadbitka w zbiorach BUW, sygn. 19167); tenże, Szkoły rydzyńskie Augusta Sułkowskiego, „Prace Kom. Hist. PTPN” T. 5: 1928; Ugniewski P., Media i dyplomacja…, W. 2006 s. 177, 183, 201; Warszawa w latach 1526–1795, W. 1984; Warszawski teatr Sułkowskich. Dokumenty z lat 1774–1785, Wr. 1957; Wierzbicka-Michalska K., Monopol czy wolna konkurencja, „Studia Warsz.” T. 22: 1975 z. 2; Wilder J., Traktat handlowy polsko-pruski z roku 1775, W. 1937; Wołoszyńska Z., Wokół antrepryzy teatralnej Sułkowskich, „Arch. Liter.” T. 5: 1960; Zamoyski A., Ostatni król Polski, W. 1994; Zielińska T. Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; taż, Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII wieku, W. 1987; Zielińska Z., „O sukcesyi tronu w Polszcze”, W. 1991; taż, Studia z dziejów stosunków polsko-rosyjskich w XVIII wieku, W. 2001; Ziemia leszczyńska, P. 1966; Zienkowska K., Sławetni i urodzeni, W. 1979; taż, Spór o Nową Jerozolimę, „Kwart. Hist.” R. 43: 1987 z. 2; Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznańska. Z dziejów sejmikowej administracji i sądownictwa skarbowego w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku, P. 2003; – Fiszerowa W., Dzieje moje własne i osób postronnych, W. 1998; Kitowicz J., Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; tenże, Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Materiały do dziejów genezy Rady Nieustającej, Wyd. W. Konopczyński., Kr. 1917; Magier, Estetyka Warszawy; Matuszewicz, Diariusz, I; Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen, Berlin 1895 t. 22, 1899 t. 25, 1903 t. 28–29, 1905–6 t. 30–31, 1908–10 t. 32–34, Pomorzkantt A. J., Mowa […] na pogrzebie [...] Augusta Sułkowskiego, wojewody poznańskiego [...] 28 stycznia 1786 w Rydzynie, Leszno 1786; Protokół albo opisanie zaszłych czynności na delegacji [...] do zawarcia traktatów z dworami wiedeńskim, peterzburskim i berlińskim, dnia 19 maja roku 1773 wyznaczonej, a dnia 19 marca roku 1775 zakończonej, W. 1775 I–II; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XIX, CXVIII, CXXXV; Stanislas Poniatowski et Maurice Gleyre. Correspondance relative aux partages de la Pologne, Wyd. E. Mottaz, Paris 1897 s. 56, 163–5; [Sułkowski J.], Jenerała Józefa Sułkowskiego życie i pamiętniki…, Oprac. H. de St. Albin, P. 1846 s. 25–42, 44–6; Teki Dworzaczka. CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Theiner A., Vetera monumenta Polonie et Lithuanie, Roma 1864 IV; Vol. leg., VII–IX; Wiersze polityczne pierwszego rozbioru i sejmu delegacyjnego 1772–1775, Oprac. B. Wolska, W. 2001; Zbiór mów różnych w czasie dwóch sejmów ostatnich roku 1775 i 1776 [–1779] mianych, t. 1: Mowy w czasie sejmu extraordynaryjnego zaczętego w roku 1773 zakończonego w 1775, P. 1777; – „Gaz. Warsz.” 1786 nr z 11 II, 4 XI; – AGAD: Arch. Potockich z Radzynia, sygn. 293, Księgi Kanclerskie, sygn. 52 s. 71, sygn. 55 s. 98–9, Sigillata, rkp. 30 k. 9v, rkp. 32 k. 15, 263, 340, rkp. 36 k. 22, Arch. Król. Pol., sygn. 226 k. 402 (Stanisław August do Panina 23 X 1765), sygn. 266, 268, 378, Zbiór Popielów, nr 51 s. 16, nr 52, 84 (Jakub Psarski do Jacka Ogrodzkiego z Pet., październik–grudzień 1765), nr 126, 315 329 k. 15, 47, 52–3, 86, 93, 97, 127, 178–9; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 1164 s. 15, Arch. Podhorodeckie, rkp. IX 3/74, 3/103 s. 12, Arch. Krzeszowickie Potockich, rkp. 3219 s.41–4; AP w P.: Gniezno, Gr. 205 k. 126–6v, 269v, 289–90, 442, Kalisz, Gr. 217 k. 59, Gr. 225 k. 62, Poznań, Gr. 624 k. 70v, Gr. 1117 k. 94, 119–19v, Gr. 1169 k. 518, Gr. 1221 k. 120, 163, Wałcz, Gr. 85 k. 14v, 191v, 316, Gr. 86 k. 15v, Gr. 92 k. 43v, 56v, 124–4v, Wschowa, Gr. 212 k. 50, Gr. 123 k. 67v, 126v, 149v, 310v, Gr. 125 k. 28, 134v, 195, 200v, 213, Gr. 126 k. 4, 216v, 251b, Gr. 223 k. 92, 271–8, Gr. 224 k. 286; Arch. Archidiec. w P.: Metryki Rydzyna–zgony, 28 I 1786; Archiv vnešnej politiki Rossijskoj Imperii w Moskwie: F. 79 op. 6 nr 850 k. 84 (Repnin do Panina, 17/28 1764), F. 79 op. 6 nr 1040 k. 112 (Stackelberg do Panina, 22 VIII/2 IX 1773), F. 80 op. 1 nr 1272 nlb. (wśród oryginałów instrukcji Panina dla Stackelberga z 1773, między k. 88 a 89, „Marche concerté pour les conférences particulières, Résultat de la séance première, vendredi 11 juin [1773]”), F. 79 op. 6 nr 1064 k. 2 (Stackelberg do Katarzyny II, 20/31 VII 1775, rachunki z wydatków sekretnych), F. 79 op. 6 nr 1079 k. 3 (Stackelberg do Katarzyny II, 3/14 I 1776, rachunki z wydatków sekretnych); B. Czart.: rkp. 784 IV s. 431, 433, 3844 III s. 227–8, 249–50, 712–13 (koresp. Stanisława Augusta z Sułkowskimi); B. Jag.: rkp. 6095 I; B. Kórn.: sygn. BK13666–13696 (spuścizna po J. Baumgarcie, w tym odpisy kilku tys. listów z koresp. Sułkowskich z l. 1730–1833 ze zbiorów z Rydzyny, Poznania, Bielska, i in. w większości niewykorzystane), sygn. BK13688 k. 73–141 (odpis powstałej w r. 1768 Autobiografii S-ego z l. 1753–68); B. PTPN w P.: rkp. 1559 (sprawy majątkowe w r. 1762); Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie: Hauptabteilung 1, Repositur 9 (Polen), nr 27–218.
Dorota Dukwicz i Michał Zwierzykowski