Słonimski Antoni Władysław, pseud.: Antoni Bączek, A. S., as, Dr Antoni Gorzeń, Nemo, Paryżanin, Pikador, Prorok i in. (1895–1976), poeta, satyryk, komediopisarz, felietonista, krytyk teatralny. Ur. 15 XI w Warszawie, był synem Stanisława (zob.), lekarza, i jego drugiej żony Eugenii z Goldmanów, młodszym bratem Piotra (zob.).

Początkowo S. uczył się w domu, później (prawdopodobnie w l. 1906–10) w ośmioklasowej szkole filologicznej Jana Kreczmara, jednej z pierwszych szkół warszawskich z polskim językiem wykładowym. Wydalony z kl. V, nie przystąpiwszy do matury, studiował w l. 1911–17 (w r. 1911/12 jako wolny słuchacz) rysunek i malarstwo w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, w pracowni Edwarda Trojanowskiego, w której pełnił funkcję gospodarza. W pocz. 1913 r. rozpoczął współpracę z tygodnikiem satyrycznym „Sowizdrzał” jako rysownik i recenzent teatralny. Debiutował Wierszem o poecie w piśmie „Złoty Róg” (1913 nr 41).

Wybuch wojny zastał S-ego we Francji, gdzie przebywał na wakacjach. Przez Anglię, Norwegię i Szwecję przedostał się do Piotrogrodu, skąd powrócił do Warszawy. Przez pewien czas przebywał jako portrecista w majątku ziemskim Tołoczyn pod Mohylewem. Uczestniczył w zbiorowych wystawach w Zachęcie (w kwietniu 1916 – w tzw. Wystawie Wojennej, w maju – w Salonie Wiosennym Artystów Warszawskich, w grudniu 1918 – w Salonie Dorocznym Tow. Zachęty Sztuk Pięknych), wystawę indywidualną miał w kwietniu 1917 w księgarni Jakuba Mortkowicza, «specjalną» wystawę w Zachęcie – w lutym i marcu 1918. Wystawiał gwasze, tempery, akwarele i rysunki. Otrzymał (wespół z Piotrem Wodzińskim) dwie nagrody na konkursie na afisz Teatru Nowego. Po śmierci ojca w lutym 1916, aby zapewnić utrzymanie matce i sobie, zarobkował pracami plastycznymi: m. in. uczestniczył w pracach renowacyjnych na Zamku Królewskim i w kamienicy Baryczków na Rynku Starego Miasta. Zajmował się też grafiką książkową. Dn. 3 II 1917 wydał pod krypt. A. S. okolicznościowy wierszowany druczek pt. Gwiazdka, z okazji zabawy zorganizowanej w Filharmonii Warszawskiej na cele oświatowe (nazwiskiem podpisał ilustracje).

Z „Sowizdrzałem” S. współpracował do r. 1919, z czasem rezygnując z plastyki i drukując tu recenzje teatralne, wiersze, parodie, felietony i przekłady poetyckie, najczęściej pod pseud. Prorok i A. S. W r. 1917 lub w początku r. 1918 poznał Jana Lechonia i Juliana Tuwima i wraz z nimi należał do inicjatorów i organizatorów kawiarni poetów «Pod Pikadorem», działającej od 29 XI 1918 do końca marca 1919. Recytował tu swoje wiersze i utwory satyryczne. Dn. 9 V 1918 opublikował w „Kurierze Warszawskim” (nr 127) sonety Michał Anioł i Botticelli, które uważał za właściwy debiut poetycki. W maju t. r. wydał pierwszy zbiorek wierszy Sonety (W.), w t. r. rozpoczął twórczość estradową, nawiązując współpracę z kabaretem «Czarny Kot».

W tym okresie S. uczestniczył w zbiorowych poczynaniach formującej się z wolna grupy Skamandra: we wspólnych wystąpieniach autorskich, a także w manifestacji grupowej przeciw obniżaniu poziomu Teatru Polskiego (na przedstawieniu „Pani Chorążyny” Stefana Krzywoszewskiego 21 XII 1918). W r. 1919 nawiązał współpracę z czasopismem młodzieży „Pro arte”, już wówczas zdominowanym przez przyszłych skamandrytów. W t. r. drukował w poznańskim „Zdroju”. Brał udział w wieczorze literackim 6 XII 1919 inaugurującym działalność grupy Skamandra, następnie był jej członkiem. Latem 1920, gdy zbliżał się front wojny polsko-sowieckiej, zgłosił się ochotniczo do wojska. Został przydzielony do Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa, gdzie pracował pod dowództwem Juliusza Kadena-Bandrowskiego, a następnie do IV armii, do sztabu płk. Józefa Rybaka.

S. był stałym współpracownikiem miesięcznika „Skamander”, od jego początków aż do końca (1920–8 i 1935–9). Drukował tu głównie utwory poetyckie, ale też artykuły, noty, polemiki, a także komedię Murzyn warszawski (1935 nr 58–60). Brał udział w wielu zbiorowych wieczorach autorskich Skamandra (m. in. w Pradze 17 III 1928). Opublikował «wieniec sonetów» Harmonia (W. 1919) oraz poemat Czarna wiosna (W. 1919), skonfiskowany za akcenty radykalizmu społecznego. W l. n. wydał tomy poezji: Parada (W. 1920), Godzina poezji (W. 1923), poemat Dialog o miłości ojczyzny między Josephem a Stefanem (W. 1923) oraz powieści: Teatr w więzieniu (W. 1922) i Torpeda czasu. Powieść fantastyczna (W. 1924). W pierwszej z nich przedstawił dość sensacyjne losy artysty w nawpół fikcyjnej Europie, w drugiej – kwestionował wiarę w możliwość korekty dziejów z pomocą wynalazków naukowo-technicznych.

Równolegle S. kontynuował twórczość satyryczną i humorystyczną. W r. 1919 wydał niewielki druczek Bolszewicy w Warszawie (W. 1919, m. in. satyra na pisarzy związanych z Narodową Demokracją), w t. r. – wspólnie z J. Lechoniem – tomik satyr Facecje republikańskie (W.), a w r. n. – zbiorek utworów wierszem i prozą Wycieczki osobiste (W.), zawierający również garść felietonów i minirecenzji teatralnych. W tym czasie S. rozpoczął wydawanie, wraz z J. Lechoniem i J. Tuwimem, primaaprilisowych humorystycznych dodatków do czasopism, posługując się charakterystycznym już wówczas dla skamandrytów dowcipem absurdalnym. Były to dodatki do „Kuriera Polskiego” (1920–5) i do „Przeglądu Wieczornego” („Przegl. [Przed]wieczorny” 1925). Publikował również parodystyczne wydawnictwa ulotne i jednodniówki: «pamflet dwutygodniowy» Dziura (W. 1921), m. in. krytykujący «Redutę» Juliusza Osterwy, «kalendarzyk encyklopedyczno-informacyjny na rok 1921» Pracowita pszczółka (W. 1921, wespół z J. Tuwimem). W tym czasie narodziła się tradycja skamandryckich szopek politycznych, pisanych z wybitnym udziałem S-ego, wystawianych w kawiarniach i teatrzykach i często wydawanych później książkowo. Rozpoczęła ją w r. 1922 Pierwsza szopka warszawska. Revue w 3 odsłonach. Napisał Pikador, jego koń i jeszcze jedno zwierzę (Kr. 1922).

Po krótkim okresie współpracy w r. 1918 z „Kurierem Porannym” S. związał się na kilka lat (1920–3) z redakcją „Kuriera Polskiego”. Redagował tu dział «Sztuka» (od r. 1920 prawdopodobnie do jesieni 1922, z przerwą na służbę wojskową), publikował wiersze, felietony, recenzje teatralne, omówienia wystaw plastycznych i filmów w rubryce «Kinematograf». Tutaj też ogłosił (wspólnie z Magdaleną Samozwaniec) kilka żartobliwych opowiadań (wyd. pt. Czy chcesz być dowcipny. Straszliwe opowieści „na wesoło”, W. 1923, pod pseud. Antoni Bączek). Sporo w tym czasie podróżował. Wiosną 1922 przebywał we Włoszech. W r. 1923 (13 IV – ok. 2 VI) S. odbył podróż na Wschód. Poznał wtedy Ateny, Aleksandrię, Kair, Port Said, Jerozolimę, Jaffę, Betlejem. Wyprawę tę opisał reportażowo w „Kurierze Informacyjnym i Telegraficznym” (Listy z podróży, 1923 nr 93–127), a wyraz poetycki znalazła ona w wielu utworach, głównie z tomiku Droga na Wschód (W. 1924). Jesienią r. n. wyruszył do Brazylii jako pilot grupy polskich emigrantów: 17 X 1924 wyjechał z Warszawy, po kilkudniowym pobycie w Paryżu wypłynął z Havre’u i 13 XI dotarł do Rio de Janeiro. Blisko trzymiesięczny pobyt w Brazylii wykorzystał m. in. na podróże po Paranie w towarzystwie poety Stanisława Balińskiego, przybyłego do Rio w takiejże funkcji. W drodze powrotnej (23 II 1925 dopłynął do Bordeaux) kilka dni spędził ponownie w Paryżu. Relację z tej podróży zawarł w książce Pod zwrotnikami. Dziennik okrętowy (W. 1925). Jej reminiscencje poetyckie znajdują się w zbiorku Z dalekiej podróży (W. 1926), luźne motywy – w poemacie Oko w oko (W. 1928).

Już w tym wczesnym okresie zarysowała się indywidualność S-ego jako poety i publicysty. Był z przekonań demokratą, racjonalistą i liberałem, obrońcą wolności sztuki i słowa; w poglądach na literaturę i sztukę natomiast – tradycjonalistą, niechętnym wobec kierunków awangardowych. Jako recenzent teatralny był wymagający i często kapryśny. Jego wystąpienia krytyczne cechowała bezceremonialność granicząca z brutalnością, cięty i złośliwy dowcip, wywołujące gwałtowne reakcje krytykowanych i ostre polemiki. Występował odważnie również poza łamami czasopism. Bronił pisarzy represjonowanych sądownie, m. in. współorganizował protest przeciwko aresztowaniu i skazaniu Anatola Sterna pod zarzutem bluźnierstwa (styczeń 1920). Na premierze sztuki Stanisława Kozłowskiego „Trybuni” (Teatr Rozmaitości 24 II 1921) manifestował przeciwko obniżaniu poziomu teatru, co spowodowało interwencję policji. Artykuł S-ego Mechanobzdura, krytykujący wystawę Henryka Ber-lewiego („Wiad. Liter.” 1924 nr 13) był przyczyną pojedynku (13 IV 1924) z występującym w jego obronie Mieczysławem Szczuką (Szczuka został ranny, S. wyszedł bez szwanku). Dn. 14 XI 1927 S. został skazany na dwa tygodnie aresztu z zawieszeniem w procesie o obrazę Artura Śliwińskiego (dyrektora Miejskich Teatrów Dramatycznych) w recenzji teatralnej; przegrywając sprawę w sądzie, wygrał ją merytorycznie, udowadniając słabość kierownictwa warszawskich teatrów.

Od powstania w styczniu 1924 „Wiadomości Literackich” S. nawiązał z nimi współpracę i wkrótce stał się jednym z najwybitniejszych autorów tygodnika. Współpraca ta trwała do września 1939. Publikował tu utwory poetyckie, liczne recenzje teatralne (w działach: «Teatr» i «Ruch Teatralny», wyd. w wyborze Gwałt na Melpomenie, W. 1959 I–II, wyd. skonfiskowane), omówienia filmów, artykuły na tematy literackie i społeczne (w tym liczne polemiki), parodie, fraszki, notatki. Stworzył satyryczno-recenzyjną rubrykę Książki najgorsze (1924). Późną wiosną 1932 odwiedził ZSRR i następnie opublikował ośmioodcinkowy reportaż Moja podróż do Rosji (1932 nr 27–35), krytycznie opisujący stosunki w tym kraju (wyd. książkowe W. 1932). Ogłosił komedię w 3 aktach Rodzina (1934 nr 13) i powieść – satyryczną utopię Dwa końce świata (również w wyd. oddzielnym, W. 1937). Nade wszystko jednak zasłynął jako autor Kronik tygodniowych, felietonów, które zamieszczał niemal w każdym numerze „Wiadomości” (od 12 VI 1927 do 3 IX 1939); opublikował ich blisko 430. Zyskały ogromną popularność, zarówno ze względu na problematykę, zawsze znajdującą się w centrum uwagi, jak i walory literackie, dowcip i polemiczną werwę. S. występował w nich jako demokrata, liberał i racjonalista; był rzecznikiem pacyfizmu, piętnował militaryzm, atakował totalitaryzm zarówno hitlerowski, jak i stalinowski, nacjonalizm i antysemityzm, autorytaryzm późnosanacyjnych rządów i faszyzację polskiego życia politycznego w 2. poł. l. trzydziestych. Nie kryjąc swego pochodzenia, krytykował zarówno ortodoksję żydowską, jak i żydowski nacjonalizm. Występował przeciwko fanatyzmowi religijnemu i doktrynerstwu, przeciwstawiając im wiarę (z czasem jednak słabnącą) w siłę rozumu i skuteczność perswazji. Łączył z tym fascynację angielskimi wzorami myśli społecznej i porządku socjalnego (Anglię odwiedzał kilkakrotnie, m. in. w r. 1926 i 1930). Uważał się za sympatyka Polskiej Partii Sojalistycznej (PPS). Część Kronik wydał książkowo pt. Moje walki nad Bzdurą (W. 1932), Heretyk na ambonie (W. 1934), W beczce przez Niagarę (W. 1936); w r. 1956 ukazały się Kroniki tygodniowe 1927–1939 (obszerny wybór w oprac. Władysława Kopalińskiego, W.). Niektóre teksty weszły do autorskiego wyboru: Jedna strona medalu. Niektóre felietony, artykuły, recenzje, utwory poważne i niepoważne, publikowane w latach 1918–1968 (W. 1971).

Wystąpienia S-ego nadal miały często charakter publicznych interwencji. W r. 1928 uczestniczył w protestach przeciwko aresztowaniu Witolda Wandurskiego, poety, działacza nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. W r. 1929 był sygnatariuszem listu otwartego w sprawie metod stosowanych w Zakładzie Poprawczym w Studzieńcu. T. r. występował w obronie J. Tuwima, atakowanego przez środowiska narodowodemokratyczne i sanacyjne za wiersz „Do prostego człowieka”. W r. 1930 listem otwartym do wpływowych przedstawicieli sanacji w środowisku pisarskim – J. Kadena-Bandrowskiego i Wacława Sieroszewskiego domagał się (bezskutecznie) zorganizowania zbiorowego protestu pisarzy w sprawie brzeskiej. Brał udział w proteście środowiska literackiego przeciw organizowanemu przez Stanisława Michalskiego, dyrektora Funduszu Kultury Narodowej, prorządowemu Instytutowi Popierania Polskiej Twórczości Literackiej (1930). Podpis S-ego znalazł się pod depeszą protestacyjną w sprawie procesu kobryńskiego, w którym prokurator domagał się kary śmierci dla komunizujących chłopów białoruskich (1933).

S. uczestniczył czynnie w środowiskowym życiu literackim. Stałym miejscem spotkań pisarzy kręgu skamandryckiego była kawiarnia «Ziemiańska», a potem Instytut Propagandy Sztuki, tzw. Café IPS. Kawiarnia była dla S-ego stałym punktem życia codziennego (po drugiej wojnie światowej były to zwłaszcza: «Lajkonik», «Marzec», kawiarnie Państwowego Inst. Wydawniczego i «Czytelnika», «Ujazdowska»). Stanowiła forum wymiany informacji, kształtowania opinii, podejmowania inicjatyw zbiorowych. S. był uczestnikiem zjazdów poetyckich w Pławowicach Ludwika Hieronima Morstina (8–10 VI 1928 i 23–25 VI 1929). Należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich i do PEN-Clubu. W składzie delegacji polskiej brał udział w XII Kongresie PEN-Clubów w Edynburgu (1934; poznał wtedy osobiście H. G. Wellsa, którego był wielbicielem i propagatorem), a także w XV kongresie w Paryżu (1937), na którym polemizował w obronie wolności słowa z rzecznikami ideologii faszystowskiej. W r. 1934, po kongresie edynburskim, spędził kilka tygodni w Kornwalii. Uczestniczył w wielu warszawskich imprezach literackich, jak np. w bankietach wydawanych przez pisarzy polskich dla gości zagranicznych w r. 1927 – W. Majakowskiego, K. Balmonta, T. Manna.

W r. 1929 S. wydał Wiersze zebrane (W., wyd. n. 1933). W r. 1935 ukazało się Okno bez krat (W. 1935), tom bodaj najpełniej wyrażający postawę poetycką S-ego. Jego pierwsze utwory nawiązywały do wzorów parnasistowskich, ich motywy i tematy ograniczały się w zasadzie do sztuki. Wkrótce w poezji S-ego ujawniły się także tendencje ekspresjonistyczne i romantyczne, zwłaszcza silne związki z tradycją Mickiewiczowską; poezja ta zarazem objęła problematykę społeczną, włączając się w dyskusję o sprawach wolności i godności człowieka – w sposób literacki wypowiadając tę postawę, którą poeta manifestował w publicystyce i felietonach.

Gdy w r. 1926 powstał tygodnik satyryczny „Cyrulik Warszawski”, związany z kołami sanacyjnymi, S. rozpoczął z nim bliską współpracę i do r. 1928 publikował niemal w każdym numerze – głównie wiersze satyryczne i felietony, ale też parodie i utwory prozą. Wybór drukowanych tu felietonów wydał w dwu książkach: O dzieciach, wariatach i grafomanach (W. 1927) i Mętne łby (W. 1929). Ten nurt twórczości kontynuował nieprzerwanie. Uczestniczył w kolejnych «szopkach», wystawianych i na ogół później drukowanych (II «szopka», wyst. 1923; III – wyst. 1924; Polityczna szopka „Cyrulika Warsz.”, W. 1927; nie wyst. «szopka» 1929, częściowo drukowana w „Cyruliku” 1929 nr 20–46; Szopka polityczna, W. 1930). Wydawał druki parodystyczne i humorystyczne: purenonsensową publikację Król Amanullach, czarny władca, W. 1928) i primaaprilisowy dodatek do „Tygodnika Ilustrowanego”, 1928, wspólnie z M. Samozwaniec). Wybór żartu absurdalnego, również z wcześniejszych i późniejszych publikacji swoich i J. Tuwima, opublikował pt. W oparach absurdu (W. 1958).

S. należał też do autorów dramatycznych, grywanych i cenionych w l. międzywojennych. Najwcześniejszą jego próbą w tej dziedzinie była komedia Herostrates w Chicago, napisana w l. pierwszej wojny światowej (nie wyst., tekst nieznany). Dn. 29 IV 1925 Teatr im. W. Bogusławskiego wystawił Złoty płaszcz G. Hazeltona i J. H. Benrima w opracowaniu i adaptacji S-ego, 18 V 1927 – Teatr Polski w Warszawie jego oryginalny dramat w 3 aktach wierszem Wieża Babel (wyd. W. 1927), apoteozujący ideę braterstwa ludów ponad podziałami granic państwowych. Komedia Murzyn warszawski – obyczajowa satyra na asymilacyjny snobizm niektórych kręgów inteligencji żydowskiej (wyst. w Teatrze Małym 28 XI 1928) stała się sukcesem; po prapremierze warszawskiej była wystawiana w teatrze «Banda» w Warszawie, a także w Krakowie, Wilnie, Łodzi. Na scenach warszawskich pojawiły się i in. komedie S-ego: antytotalistyczna drwina z politycznych ekstermizmów Lekarz bezdomny (in. tytuł Ojciec marnotrawny, wyst. 4 XI 1930 w Teatrze Małym w Warszawie, potem też w Teatrze Kameralnym tamże oraz we Lwowie, Wilnie i Krakowie, ogłoszona pośmiertnie w „Dialogu” 1981 nr 8) i Rodzina – zabawna i złośliwa karykatura rasizmu w wydaniu hitlerowskim i klasowych kryteriów oceny człowieka w ujęciu komunistycznym (wyst. z ogromnym sukcesem 19 XII 1933 w teatrze «Nowa Komedia», potem w Krakowie, Lwowie, Wilnie i Łodzi). Jednoaktowy utwór o tematyce historycznej Szklanka wina (lub: Zatrute wino) powstał prawdopodobnie ok. r. 1920 (zaginął w czasie drugiej wojny światowej).

W l. 1929–39 S. współpracował z kabaretami i teatrami rewiowymi Warszawy: «Stańczyk» (1922–5), «Qui pro quo», «Perskie oko» (od r. 1925), «Banda» (1931–2), «Cyrulik Warszawski» (od sierpnia 1935), «Ali Baba» (od kwietnia 1939), «Tip Top» (w sierpniu 1939), a także z rosyjskim kabaretem «Niebieski Ptak», występującym w Warszawie w r. 1924. Pisał głównie prozą (skecze i monologi), często specjalnie dla wybranych wykonawców, jak Adolf Dymsza, Ludwik Lawiński, Józef Orwid, Fryderyk Járosy. Był współautorem wielu programów kabaretowych, m. in. Pod sukienką (2 I 1926, «Perskie Oko»), Tylko dla kawalerów (13 VI 1926, zespół okazjonalny w Teatrze Niewiarowskiej), W starej Bandzie diabeł pali (wrzesień 1934, zespół «Bandy» w kinie «Hollywood»), farsy muzycznej Wielki bałagan (18 III 1937, «Cyrulik Warszawski»), rewii Cabaretissimo (26 I 1937, tamże), programu Przy zamkniętych drzwiach (20 I 1938, tamże).

W l. trzydziestych S. był jednym z najpopularniejszych pisarzy polskich. W plebiscycie czytelniczym „Wiadomości Literackich” «Kogo wybralibyście do Akademii Niezależnych…» (1935 nr 6) zajął drugie miejsce. Był dobrze sytuowany, kilkakrotnie podróżował za granicę. W r. 1934 wyjechał w podróż poślubną do Danii, w r. n. (15 IX – ok. 1 XI) odbył podróż do USA, uczestnicząc w elitarnym pierwszym rejsie transatlantyku «Piłsudski». Zwiedził wówczas m. in. Nowy Jork, Boston, Buffalo, Detroit, był przy wodospadzie Niagara, w Chicago i Pittsburgu. Podróż tę opisał w reportażu Listy z Ameryki („Wiad. Liter.” 1935 nr 42 – 1936 nr 9).

Twórczość S-ego, a zwłaszcza jego Kroniki tygodniowe i recenzje teatralne, wywoływały częste polemiki i napaści na autora. Wychodziły one zarówno ze środowisk antysemickich, jak i syjonistycznych, ze strony skrajnej prawicy, zwłaszcza z kręgów Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR), jak i sfer prorządowych. W l. dwudziestych i później S. był pod urokiem postaci Józefa Piłsudskiego i jego ideologii, w kręgu piłsudczyków miał wielu przyjaciół. W l. późniejszych, zwłaszcza po r. 1930 (po sprawie brzeskiej), zdystansował się wobec dawnych sympatii politycznych. W miarę zaostrzania się sytuacji i narastania nurtów faszyzujących w życiu politycznym Polski ataki na poetę stawały się coraz dotkliwsze. Dn. 13 I 1938, związany z ONR dziennikarz, Zygmunt Ipohorski-Lenkiewicz, publicznie spoliczkowal S-ego za jego wiersz Dwie ojczyzny („Wiad. Liter.” 1938 nr 3), co wzbudziło protesty i liczne dowody solidarności z poetą. Przedmiotem wielu napaści prasowych były pacyfistyczne poglądy S-ego, odczytywane jako program zmierzający do osłabienia państwowości. Wśród wielu ataków wyróżniły się publikacje Marii Jehanne Wielopolskiej: „Silni, zwarci, gotowi, ale… i czujni. Rzecz o wczorajszych dywersantach” (W. 1939) i Eugenii Zdebskiej (pseud.) – „Pacyfistyczna mafia” („Polska Zbrojna” 1939 nr 30). Dn. 11 II 1939 minister spraw wojskowych Tadeusz Kasprzycki wystąpił z wnioskiem o osadzenie S-ego w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Wykonanie odroczono, wybuch wojny sprawę unieważnił.

Dn. 5 IX 1939 S. wraz z żoną wyjechał z Warszawy. Przez Kazimierz, Krasnystaw, Hrubieszów, Sokal, Tarnopol, Krzemieniec przybył 14 IX do Zaleszczyk i tegoż dnia przekroczył granicę rumuńską. Bukareszt opuścił 18 IX i 21 IX dotarł do Paryża. Uzyskał tu pomoc materialną od artysty malarza Adolfa Milicha. Nawiązał współpracę z formującymi się ośrodkami polskiej władzy państwowej, podejmując się reprezentacji środowisk artystycznych, a także z polskim radiem w Paryżu. Przez krótki czas był przewodniczącym komisji repertuarowej imprez organizowanych dla wojska (w lutym 1940 wszedł do stałej Rady Teatralnej, powołanej przez ministra informacji Stanisława Strońskiego). W październiku 1939 napisał wiersz Alarm, który wkrótce zyskał ogromną popularność. Wiersz był odczytany przez radio 25 XII 1939, jego pierwodruk z nasłuchu radiowego ukazał się w „Kurierze Wileńskim” 23 I 1940; tekst obiegł później wszystkie środowiska polskiego uchodźstwa wojennego i armii, pojawił się też w krajowych wydawnictwach konspiracyjnych. Poeta uczestniczył w wychodźczym życiu literackim, w imprezach poetyckich, działaniach polskiego PEN-Clubu, którego wiceprezesurę objął. Nawiązał współpracę z polskimi czasopismami emigracyjnymi: z „Wiadomościami Polskimi”, wznowionymi w Paryżu jako kontynuacja „Wiadomości Literackich”, z postępowo-demokratycznym „Czarno na białym” – organem Stronnictwa Demokratycznego. W „Polsce Walczącej” pod pseud. Nemo prowadził stały cykl Demaskujemy wrogów, dotyczący propagandy niemieckiej. W czerwcu 1940, z klęską Francji, przedostał się do Londynu, gdzie osiadł na jedenaście lat. Pracował tu w polskiej sekcji British Broadcasting Corporation (BBC). Nadal był członkiem i (do marca 1945) wiceprezesem polskiego PEN-Clubu; w lipcu 1941 wraz z grupą pisarzy odwiedzał polskie obozy wojskowe w Szkocji, uczestnicząc w wieczorach autorskich. W t. r. brał udział w XVII Kongresie PEN-Clubów w Londynie.

W latach pobytu w Anglii S. kontynuował twórczość poetycką. Część wierszy z tego okresu wydał w tomikach Alarm (Londyn 1940 i 5 wyd. n. do r. 1941) i Wiek klęski. Wiersze z lat 1939–1945 (W. 1945); znalazły się też one w ostatniej części Wyboru poezji (Londyn 1944). W r. 1940 powstał poemat Popiół i wiatr. Opowieść o minionej młodości i utraconym mieście (Londyn 1942). W poezji tego okresu, w zasadzie kontynuującej wypracowane już wzorce poetyckie, pojawiają się motywy nowe: walki zbrojnej, odwetu, dochodzi też do głosu nostalgia, pesymistyczna refleksja, groza ludobójstwa, ale ton główny nadaje jej marzenie o przyszłym świecie pokoju i przyjaźni. Utwory S-ego przedrukowywane były w prasie polskiej na wszystkich kontynentach, recytowane na publicznych imprezach, docierały do kraju, znalazły się też w wielu antologiach.

S. uczestniczył czynnie w życiu brytyjskiej Polonii. Brał udział w inauguracyjnym wieczorze «Ogniska Polskiego» w Londynie (26 VII 1940), a także w wielu innych imprezach literackich i dyskusyjnych, zwłaszcza organizowanych przez PEN-Club. Nadal drukował w „Wiadomościach Polskich”, przeniesionych do Londynu, a także w oficjalnym, wydawanym przez Min. Informacji i Dokumentacji RP „Dzienniku Polskim” (1941–3). Gdy w październiku 1941 drogi jego z „Wiadomościami” rozeszły się wskutek nieporozumień politycznych (S. poparł linię polityki Władysława Sikorskiego i jego pakt z ZSRR, „Wiadomości” zajęły stanowisko opozycyjne), podjął współpracę (1941–2) z „Robotnikiem Polskim w Wielkiej Brytanii”, związanym z PPS. Publikował tu m. in. stały cykl Kroniki londyńskie (wyd. wraz z wyborem tekstów wcześniejszych pt. Kroniki londyńskie, oprac. P. Kądziela, W. 1995). Od kwietnia 1942 do listopada 1946 wydawał wspólnie z Karolem Estreicherem miesięcznik „Nowa Polska”, subwencjonowany przez Fundusz Kultury Narodowej. Było to pismo demokratyczne i liberalne, o sympatiach umiarkowanie lewicowych, akceptujące taktyczny sojusz z ZSRR. Wkrótce pozyskało wybitnych współpracowników i rangę liczącego się periodyku literacko-politycznego.

Już wcześniej S. nawiązał współpracę z H. G. Wellsem, z którym redagował Deklarację praw człowieka; jej wersja polska ukazała się w „Nowej Polsce” (1942 nr 2). We wrześniu 1944 podpisał, ogłoszony przez PEN-Club, „Apel pisarzy polskich” o pomoc w staraniach o poparcie dla powstania warszawskiego, rozesłany do in. PEN-Clubów i do najwybitniejszych pisarzy państw sprzymierzonych. Po zakończeniu działań wojennych przyjechał do kraju we wrześniu 1945 wraz z dwutygodniową wycieczką pisarzy i artystów angielskich. Był w Warszawie i Krakowie (gdzie 15 IX miał wieczór autorski). Po powrocie do Londynu działał w komisji przygotowawczej UNESCO, a po powołaniu tej organizacji objął w niej kierownictwo Międzynarodowej Sekcji Literatury i Dramatu; funkcję tę pełnił do r. 1948. Działo się to już z akceptacją Ambasady RP w Londynie, stanowiło więc początek współpracy S-ego z władzami krajowymi i spowodowało otwarty konflikt ze środowiskiem emigracji. W czerwcu 1947 S. odwiedził ponownie kraj. W r. 1948 uczestniczył w Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju (Wrocław 25–28 VIII) i podpisał przyjętą tam rezolucję. W l. 1949–51 był dyrektorem podlegającego Warszawie Instytutu Kultury Polskiej w Londynie.

Jesienią 1951 S. wrócił do kraju. Włączył się w nurt działań propagandowych, napisał artykuł potępiający decyzję pozostania na Zachodzie Czesława Miłosza (Odprawa, „Tryb. Ludu” 1951 nr 307), deklarował w niektórych wierszach akceptację Polski Ludowej. Przez pewien czas po powrocie był członkiem kolegium teatru «Syrena». W l. 1953–5 był prezesem Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich (ZLP). W r. 1954 uczestniczył w składzie delegacji polskiej w Konferencji Generalnej UNESCO w Montevideo, gdzie przeforsował udział tej organizacji w obchodach rocznicy Mickiewiczowskiej, przewidzianych na r. 1955. W r. 1955 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia w dziedzinie literatury. Z t. r. datują się pierwsze publiczne wypowiedzi krytyczne S-ego o polityce kulturalnej i o sytuacji literatury i kultury polskiej. W l. 1955–62 uczestniczył w dyskusjach Klubu Krzywego Koła, choć nie został jego formalnym członkiem. W r. 1956 jego głos na XIX Sesji Rady Kultury przy Ministrze Kultury i Sztuki (24–25 III) wywołał brutalne reakcje. W lipcu t. r. S. był delegatem Polski na XXIII Kongres PEN-Clubów w Londynie, gdzie wygłosił referat. W t. r. otrzymał Nagrodę Literacką miasta Warszawy.

Na VII Zjeździe ZLP w Warszawie (29 XI – 2 XII 1956) S. został wybrany na prezesa Zarządu Głównego i wybór ten był przyjęty jako symbol odnowy życia literackiego. Wkrótce też zaczął być traktowany jako jedna z głównych postaci demokratycznej opozycji. Kontynuował starania o zwolnienie pisarzy więzionych z powodów politycznych. Często wypowiadał się publicznie w obronie wolności słowa i swobód obywatelskich. W związku z pełnionymi funkcjami wiele podróżował. We wrześniu 1957 był honorowym gościem XXIX Kongresu PEN-Clubów w Tokio i uczestnikiem zorganizowanego przy tej okazji przez UNESCO spotkania pisarzy Wschodu i Zachodu. W drodze powrotnej odwiedził Izrael i wygłosił tam kilka odczytów. We wrześniu 1958 przebywał w Moskwie jako gość Związku Pisarzy Radzieckich. Uczestniczył w X Sesji Konferencji Generalnej UNESCO w Paryżu (3 XI – 6 XII t. r.). W l. 1958–9 był wiceprzewodniczącym Rady Kultury. W październiku 1958 objął prezesurę nowo powstałego Tow. im. Marii Konopnickiej. Obradujący w Warszawie X walny Zjazd Delegatów ZLP (3–5 XII 1959), pod presją kół partyjnych nie przedłużył S-emu prezesury na kadencję następną; zastąpił go Jarosław Iwaszkiewicz.

S. wypowiadał się często w sprawach literackich. Występował w obronie tradycyjnie rozumianej poezji o modelu skamandryckim, krytykując eksperymentatorstwo formalne, atakując futuryzm i awangardę. Jego zarzuty pod adresem poezji futurystycznej spowodowały gwałtowną reakcję Anatola Sterna (1957), zakończoną sądem koleżeńskim (oddalającym oskarżenie). W r. 1961 Listem otwartym do czytelników („Nowa Kultura” nr 4) S. zainicjował dyskusję o młodej poezji, której zarzucał aintelektualizm, „niezrozumialstwo”, snobizm. W tych latach wydał m. in. Wspomnienia warszawskie (W. 1957), Nowe wiersze (W. 1959), zbiór Artykuły pierwszej potrzeby. Notatki i uwagi 1951–1958 (W. 1959), wybór wierszy Rozmowa z gwiazdą (W. 1961), Wiersze 1958–1963 (W. 1963) – ostatni tomik utworów nowych (pisane później dołączane były do kolejnych wyborów), wreszcie – Poezje zebrane (W. 1964, Wyd. 2, W. 1970) – niekompletne zarówno ze względów cenzuralnych, jak i z racji decyzji autorskich. Drukował wiele w czasopismach, m. in. prowadził stały felieton Załatwione odmownie w „Szpilkach” (1960–4, wyd. W. 1962, 1964, w 2 tomach). Występował też na licznych wieczorach autorskich. Wiele wierszy S-ego było tłumaczonych na języki obce. Przekładów doczekały się też: Moja podróż do Rosji (na chorwacki, esperanto i francuski), Rodzina i tom wierszy Alarm (na czeski).

W marcu 1964 S. był inicjatorem, autorem i – wraz z Janem Józefem Lipskim – głównym organizatorem tzw. Listu 34 – pierwszego zbiorowego protestu środowisk intelektualnych przeciwko polityce kulturalnej partii i państwa; 14 III przekazał tekst do kancelarii premiera Józefa Cyrankiewicza. W następstwie otrzymał na pewien czas zakaz druku i naraził się na ataki, m. in. ze strony I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonrej Partii Robotniczej (KC PZPR) Władysława Gomułki i organizacji partyjnej przy warszawskim Oddziale ZLP. W l. 1965 do marca 1968 publikował niewiele; m. in. wydał dwa monologi w tomiku Jawa i mrzonka (W. 1966). W r. 1965 otrzymał nowojorską nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego.

S. wypowiadał się wielokrotnie w obronie wolności i godności człowieka. Na nadzwycz. zebraniu warszawskiego Oddziału ZLP, zwołanym 29 II 1968, z powodu wstrzymania przedstawień „Dziadów” A. Mickiewicza w Teatrze Narodowym, wystąpił z ostrą krytyką cenzury. Dn. 6 III t. r. podpisał zbiorowy list do rektora Uniw. Warsz. w obronie studentów, represjonowanych na skutek związanych ze sprawą „Dziadów” manifestacji. Naraził się tym na szereg napaści prasowych. Dn. 19 III 1968, na spotkaniu z aktywem partyjnym w Sali Kongresowej Pałacu Kultury, zaatakował S-ego Gomułka. Po marcu 1968 ponownie został pozbawiony możliwości druku aż do grudnia 1970, kiedy to wraz ze zmianą kierownictwa PZPR zmieniła się sytuacja cenzuralna. W czerwcu 1971 zaprosił S-ego do współpracy „Tygodnik Powszechny” i tu poeta publikował stale felietony, mniej więcej co dwa tygodnie, aż do zgonu. Zostały one później wydane książkowo: Obecność. Felietony 1971–1972 (W. 1973) i Ciekawość. Felietony 1973–1976 (pośmiertnie, W. 1981).

Wiosną 1972 S. wraz z żoną odwiedził Londyn. We wrześniu t. r. rozpoczął druk Alfabetu wspomnień w tygodniku „Polityka” (wyd. książkowe: ocenzurowane W. 1975, pełne – W. 1989). W zbieraniu i weryfikacji materiałów pomocny mu był Adam Michnik, zaangażowany w r. 1972 przez S-ego jako sekretarz. Dn. 10 XII 1972 S. został przyjęty do loży wolnomularskiej «Kopernik» w Warszawie. Od r. 1973 miał rentę specjalną przyznaną przez Prezesa Rady Ministrów. W t. r. ukazał się tom 138 wierszy (W.), zawierający, oprócz wyboru utworów dawniejszych, poemat Sąd nad Don Kichotem, pisany w l. 1963–5, stanowiący poetyckie oskarżenie prostactwa rządzących i politycznego doktrynerstwa. Polityka nadal zajmowała S-ego. Uczestniczył w publicznych protestach i wspierał swym autorytetem inicjatywy opozycyjne. Dn. 12 XII 1974 podpisał tzw. List 15 w sprawie pomocy kulturalnej i oświatowej dla Polaków w ZSRR, w t. r. – list zbiorowy o ułaskawienie więzionych przywódców organizacji «Ruch», 5 XII 1975 – Memoriał 59, sprzeciwiający się projektowanym zmianom w konstytucji PRL (m. in. wpisaniu do niej kierowniczej roli PZPR) i wkrótce potem List 14, protestujący przeciw zapisowi konstytucyjnemu o nienaruszalności sojuszu z ZSRR. S. był również tłumaczem; jego dorobek przekładowy nie jest jednak duży. Przetłumaczył m. in. wiersze J. A. Rimbauda „Ręce Joanny Marii”, W. Majakowskiego „Lewą marsz!” (1922), „Opowiadania” M. Twaina (W. 1923, niektóre wyd. potem oddzielnie), książeczkę dla dzieci S. Pogoriełowskiego „Zegary” (W. 1953). Wydał m. in. zbiór „Literatura na emigracji. Antologia „Nowej Polski” (Ł. 1946), „Wiersze wybrane” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (W. 1954), „Poezje” A. Mickiewicza (W. 1956). Był członkiem komitetu redakcyjnego „Dzieł” Juliana Tuwima (W. 1955–64 I–V).

S. «miał mnóstwo małych wad i wielkich cnót» (Anna Trzeciakowska). «Uosabiał odwagę cywilną i niezależność sądu, był naturalnym reprezentantem najlepszych tradycji demokratycznej inteligencji polskiej» (Artur Międzyrzecki), «Przy całej powadze był niewątpliwie homo ludens – człowiekiem zabawy» (Irena Szymańska), «Jego zachowanie robiło czasem wrażenie suchego, a przecież potrafił być czuły, uważny, pełen serdeczności wobec ludzi bliskich» (Julia Hartwig). S. zmarł w Warszawie 4 VII 1976 w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym, w drodze do Domu Pracy Twórczej w Oborach. Został pochowany w Laskach pod Warszawą. Znaczną część dochodów z przyszłych wydań swych dzieł zapisał w testamencie Tow. Opieki nad Ociemniałymi z siedzibą w Laskach. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1954).

S. był żonaty (od marca 1934) z Janiną Konerską (Konarską) (zob. Słonimska Janina). Nie pozostawił dzieci.

W r. 1990 na domu, w którym mieszkał S. w Alei Róż 6 w Warszawie, została wmurowana tablica pamiątkowa. W r. 1991 popularny tygodnik „Przekrój” ogłosił «Rok Antoniego Słonimskiego). W r. 1997 Rada m. Warszawy nadała imię S-ego skwerowi u zbiegu ul. Narbutta i Alei Niepodległości, koło kina «Iluzjon» (dawniej «Stolica»).

Portret S-ego przez Feliksa Topolskiego, olej, 1970, w Muz. Narod. w W.; Portret wykonany przez żonę, reprod. w tomie Wiek klęski…; Fot. w większych zespołach: Arch. Dok. Mechanicznej w W., Arch. K. Estreichera w zbiorach Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Kr. (koperta nie oznaczona, ze zbiorem fot.), B. IBL PAN, Centr. Agencji Fot. w W., Muz. im. A. i J. Iwaszkiewiczów w Stawisku, Muz. Literatury im. A. Mickiewicza w W., Muz. Narod. w W. oraz w zbiorach A. Kowalczykowej w W. i zbiorach rodzinnych; Fot., negatyw 46865, B. Dorys, w: B. Narod.; Frontispis, w: Słonimski A., Wiersze zebrane, W. 1929; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III–IV; Bibliogr. dramatu pol., I–III; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kr. 1992; Literatura pol. Enc., II (S. Lichański, bibliogr.); Literatura polska po 1939 r. Przewodnik encyklopedyczny, Pod red. M. Witkowicza [M. Drabikowskiego], W. 1989 I (drugi obieg) ([P. Bratkowski] pb); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni 1939–1991, W. 1995; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922]; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Niewiadowski A., Smuszkiewicz A., Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, P. 1990; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–8 I–V; – Barańczak S., Poezja Słonimskiego, „Twórczość” 1974 nr 6; Chudek J., Antoni Słonimski, „Roczn. Liter.” 1976 s. 726–30; Eisler J., List 34, W. 1993; tenże, Marzec 1968, W. 1991; Estreicher K., Młodość Antoniego Słonimskiego, „Tyg. Powsz.” 1975 nr 51/2 s. 6–9; tenże, Słonimskiego droga na emigrację, „Twórczość” 1977 nr 6 s. 20–34; Fik M., Kultura polska po Jałcie, Londyn 1989; taż, Marcowa kultura, W. 1995; Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994; Godlewska J., Komedie Słonimskiego a prasa, „Dialog” 1982 nr 3–5; Hass L., Masoneria polska XX wieku, W. 1993; Hutnikiewicz A., Słonimski, „Więź” 1977 nr 2 s. 53–63; Kowalczykowa A., Antoni Słonimski, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 6, II 273–313 (bibliogr., fot.); taż, Liberał zbuntowany – Antoni Słonimski, w: Poeci dwudziestolecia międzywojennego, Pod red. I. Maciejewskiej, W. 1982 s. 183–216; taż, Liryki Słonimskiego 1918–35, W. 1967; Kwiatkowski J., Notatki o poezji Antoniego Słonimskiego, w: Szkice do portretów, W. 1960; Lipski J. J., Klasyk komedii: Antoni Słonimski, „Dialog” 1963 nr 1 s. 117–26; Literatura polska na obczyźnie, Pod red. T. Terleckiego, Londyn 1964–5 I–II; Literatura polska 1918–1975, W. 1975–93 I–II (bibliogr.); Makles T., Wobec ojczyzn. O ojczyznach ziemskich i idealnych w twórczości Juliana Tuwima i Antoniego Słonimskiego, Kat. 1987; Marianowicz A., Pchli targ, W. 1991 s. 20 i n. (fot. i reprod. karykatury, rys. E. Mańczak i A. Stopka); Pietrych P., Młodzieńcza twórczość Antoniego Słonimskiego, Kielce 1997; Polskie środowiska twórcze na emigracji we Francji, wrzesień 1939 – czerwiec 1940, Pod red. M. Tymowskiego, W. 1995; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pytasz M., „Nie mam recepty na zbawienie świata…”. Wokół „Kronik tygodniowych” Antoniego Słonimskiego, Kat. 1987; Rudnicki A., Rogaty warszawiak, Kr. 1981; Sawicka J., Antoni Słonimski i jego „ugly city”, „Kron. Warszawy” 1982 nr 3/4 s. 21–46; Sempoliński L., Wielcy artyści małych scen, W. 1968; Serocki M., Wolnomularstwo Brata A. Słonimskiego, „Społeczność Wolnomularzy Pol. – Loża Kopernika. Biul.” 1977 nr 5; 70-lecie Antoniego Słonimskiego, „Na antenie” (Monachium) 1965 nr 32; Skamander, T. 6, Studia o twórczości Antoniego Słonimskiego, Pod red. I. Opackiego przy współudziale A. Węgrzyniak, Kat. 1988; Sławiński J., O poezji Antoniego Słonimskiego, „Twórczość” 1957 nr 8; Stasiński P., O „kronikach tygodniowych” Antoniego Słonimskiego w „Wiadomościach Literackich” (1927–1939), w: tenże, Poetyka i pragmatyka felietonu, Wr. 1982; Stoff A., Porachunki ze światem. (O powieściach fantastycznych Antoniego Słonimskiego), „Acta Universitatis N. Copernici. Filologia Polska” T. 15: 1979, Nauki Human., z. 95; Stradecki J., W kręgu Skamandra, W. 1977 (fot.); Toepliz K. T., Dramaturg nieznany, „Dialog” 1959 nr 2; Zawodziński K. W., Wśród poetów. Oprac. W. Achremowiczowa, Kr. 1964; – Dąbrowska M., Dzienniki powojenne, W. 1996 I–IV (fot.); Grydzewski M., Listy do Tuwima i Lechonia, W. 1986; Grydzewski M., Iwaszkiewicz J., Listy 1922–1967, W. 1997; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 5–6; Iwaszkiewicz A., Dzienniki, W. 1993; Iwaszkiewicz J., Marginalia, W. 1993; Iwaszkiewiczowie A. i J., Listy 1922–1926, W. 1998; z Kossaków Jasnorzewska M., Listy do przyjaciół i korespondencja z mężem (1928–1945), Oprac. K. Olszański, Kr. 1998; Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, W. 1992 s. 203 i n. (fot.); Lechoń J., Dziennik, W. 1992–3 I–III; tenże, Listy do Anny Jackowskiej, W. 1977; Słonimsky N., Słuch absolutny, Przekład R. Śmietana, Kr. 1996; Wspomnienia o Antonim Słonimskim, Pod red. P. Kądzieli i A. Międzyrzeckiego, W. 1996 (tu również: Kądziela P., Kalendarium życia i twórczości A. Słonimskiego, s. 335–55, fot.); – Arch. ASP w W.: Spisy uczniów Warsz. Szkoły Sztuk Pięknych za l. 1911–17; Arch. Stow. Autorów ZAIKS w W.: Akta osobowe S-ego; Arch. ZLP w W.: Akta osobowe S-ego; B. ZLP w W.: Zbiór wycinków prasowych; IBL PAN, Kartoteka: Bibliogr. liter. zawartości czasopism polskich XIX i XX w. (do r. 1939); Paraf. św. Krzyża w W.: Księga „Śluby 1934–1935. Raptularz” (1934 nr 136); Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Kr., Arch. K. Estreichera: Zespół S-ego (nie uporządkowany).

Roman Loth