Sieniawski Aleksander h. Leliwa (ok. 1490–1568), rotmistrz jazdy obrony potocznej, stolnik, potem podkomorzy halicki, strażnik polny kor. Był synem chorążego halickiego Rafała (zob.), bratem hetmana w. kor. Mikołaja (zob.) i stolnika lwowskiego Prokopa (zob.).
S. od młodych lat walczył wspólnie z braćmi na Rusi i Podolu z Tatarami. Odznaczył się już 28 IV 1512 w zwycięskiej bitwie pod Wiśniowcem, a w r. 1516 uczestniczył w obronie Trembowli. W r. 1524 walczył z Turkami odpierając zwycięsko w Rohatynie ataki na obronny kościół, w którym schronili się mieszkańcy miasta. Wg Marcina Kromera wspólnie z braćmi odnosił zwycięstwa nad Tatarami pod Kamieńcem, Werestatyńcem, Podhajcami i Międzybożem. Pełnił też służbę dworską u Jana Tarnowskiego, przyszłego hetmana w. kor., w Tarnowie. W rejestrach popisowych obrony odnotowany jest w l. 1526–8 jako towarzysz z ośmiokonnym pocztem husarskim w chorągwi swego starszego brata Mikołaja. Zapewne nie brał udziału w wyprawie brata Mikołaja na Oczaków w lecie 1529; w obronie potocznej spotykamy go dopiero w listopadzie t. r. z pocztem dziesięciokonnym.
Przypuszczalnie dzięki protekcji brata S. został mianowany rotmistrzem. Dn. 23 VI 1531 otrzymał list przypowiedni na zaciąg istniejącej już stukonnej chorągwi jazdy, złożonej głównie z husarzy pochodzących z woj. ruskiego. Jego poczet rotmistrzowski liczył aż 24 konie. Po popisaniu chorągwi 30 VI t.r. wziął udział w kampanii obertyńskiej hetmana w. kor. J. Tarnowskiego. W obozie rohatyńskim zgłosił się ochotniczo do oddziału jazdy pisarza polnego kor. Zbigniewa Słupeckiego, który z rozkazu hetmana miał oczyścić Pokucie z załóg mołdawskich. Pozostawiwszy swą chorągiew, przyłączył się zapewne do brata Mikołaja i w dn. 3–5 VIII zajmował wraz z nim Tłumacz, Tyśmienicę, Zabłotów i Otynię. Za zasługi w tych walkach 5 VIII t. r. Tarnowski polecił S-ego królowi Zygmuntowi I do nagrody. Pod Obertynem dołączył S. do swej chorągwi, która w składzie głównej armii wyruszyła 16 VIII na odsiecz Gwoźdźca. W rozegranej tam bitwie (19 VIII) walczył w straży przedniej Janusza Święcickiego. W bitwie pod Obertynem (22 VIII 1531) zajmował ze swą chorągwią miejsce przed bramą przednią taboru w hufie czelnym jazdy dowodzonej przez Mikołaja Iskrzyckiego. Rotmistrze z tego hufu, narażeni na duże straty od ognia artyleryjskiego na początku bitwy, wybrali S-ego, aby porozumiał się z Tarnowskim w sprawie zaatakowania dział mołdawskich. S., wg Stanisława Górskiego «mąż dzielny» i «chciwy walki», dwukrotnie nalegał na hetmana, lecz nie uzyskał zgody na rozpoczęcie natarcia. Gdy doszło do uderzenia hufca czelnego, S. atakował na jego prawym skrzydle bok pięciokrotnie liczniejszego ugrupowania mołdawskiego. Wybił obsługę artyleryjską i zdobyte działa przekazał polskiej piechocie, broniąc ich jednocześnie przed kontratakiem przeciwnika. Towarzysz z jego chorągwi zdobył wielką chorągiew hospodarską, którą Piotr Raresz otrzymał od sułtana jako jego lennik. Po rozbiciu prawego skrzydła mołdawskiego wziął S. udział w natarciu na centrum nieprzyjacielskie; natarcie to związało główne siły hospodara, umożliwiając tym samym polskie zwycięstwo.
Od października 1531 dowodził S. chorągwią stukonną, od czerwca 1533 – 150-konną, a od r. 1534 – 130-konną. Jego poczet rotmistrzowski liczył początkowo 21 koni, następnie 12 i 17 koni. W r. 1535 uczestniczył pod komendą Tarnowskiego w wojnie z Moskwą. W r. 1536 znów służył w obronie potocznej z chorągwią 130-konną. Na popisie w Gródku w kwietniu 1537 przedstawił 120-konną chorągiew. W listopadzie t.r. uczestniczył pod dowództwem brata Mikołaja w wyprawie do Mołdawii, w czasie której spalono m.in. Czerniowce i Botuszany. Po najeździe Piotra Raresza na Podole brał udział w przegranej przez brata Mikołaja i kaszt. połanieckiego Andrzeja Tęczyńskiego bitwie nad Seretem (1 II 1538). Jego chorągiew została wówczas przez Mołdawian rozbita. Wziął następnie udział z 200-konną chorągwią w wyprawie Tarnowskiego do Mołdawii i oblężeniu Chocimia (sierpień 1538). W r. 1539 służył w obronie potocznej ze 150-konną chorągwią (15 koni pocztu własnego) z Rusi. W lipcu 1540 popisał w Rohatynie chorągiew liczącą 100 koni. W r. 1541 otrzymał urząd stolnika halickiego (B. Czart.: rkp. 2974 k. 16). W r. 1542 popisał 27 IV chorągiew stukonną, 22 IX pod Bracławiem 60-konną, a 16 VII 1543 w Międzybożu stukonną. Przebywając na Podolu lit. brał zapewne udział w pościgu brata Mikołaja za Tatarami do Lebedyna w lecie 1542, a we wrześniu t.r. asystował ze swą chorągwią komisji granicznej polsko-tureckiej mającej się zebrać pod Tehinią. Wiosną 1543 brał udział w walkach z Tatarami białogrodzkimi na Podolu; mimo iż główny ciężar walk na przedpolu spoczywał wówczas nie na nim, lecz na Bernardzie Pretwiczu, to właśnie S. został mianowany 14 IV 1543 na sejmie krakowskim strażnikiem polnym kor. T.r. otrzymał nadto urząd stolnika lwowskiego (tytułowany od 29 III do 14 IV t.r.).
W l.n. S. brał udział w walkach z Tatarami pod Latyczowem i Międzybożem. Popisywał swą chorągiew husarską liczącą 2 XI 1544 w Międzybożu 92 konie, 15 VI 1545 we Lwowie – 100 koni, 28 IX i 22 XII 1546 – 84–94 konie, 10 VII 1547 w Gródku – 100 koni oraz 2 VIII 1548 pod Lwowem również 100 koni. Jego poczet własny liczył wówczas od 12 do 16 koni.
W r. 1547 brał udział w zbrojnej demonstracji obrony potocznej na Bracławszczyźnie w celu powstrzymania Turków od budowy twierdzy Balaklej. W r. 1548 został mianowany podkomorzym halickim (potwierdzony od 9 IV 1549). W kwietniu i maju 1549 uczestniczył w komisji królewskiej rozgraniczającej dobra królewskie, dzierżawione przez woj. lubelskiego A. Tęczyńskiego i Kłodnickich, od wsi dziedzicznych chorążego halickiego Stanisława Herburta z Fulsztyna w pow. lwowskim. W czasie najazdu «carewicza» krymskiego Imin Sołtana na Podole we wrześniu t.r. bronił wraz z Maciejem Włodkiem linii górnego Bohu. Dn. 12 X 1549 i 5 X 1550 popisywał w Latyczowie swą chorągiew o nie zmienionym stanie liczebnym 100 koni. W r. 1550 wraz z bratem Prokopem, Janem Herburtem i kniaziem Michałem Wiśniowieckim rozbił Tatarów odbierając im łupy i jasyr. Dn. 30 XI 1551 popisał swą stukonną chorągiew w Liskowcach. Wiosną 1552 otrzymał list przypowiedni na zaciąg 200-konnej chorągwi, która została popisana 28 VI pod Lwowem i wzięła udział w osłanianiu odbudowy zburzonego przez Tatarów Bracławia.
W obliczu rozpoczynanej przez brata Mikołaja wyprawy mołdawskiej, na dokonanym we wrześniu popisie w Jarmolińcach S. przedstawił chorągiew o nie zmienionym składzie. Jest wymieniony wśród świadków na akcie hołdowniczym z Bakoty z 5 IX, w którym Aleksander Lapuşneanu uznawał się lennikiem Polski, a więc należał do grupy wojsk M. Włodka, która wprowadziła nowego hospodara do Suczawy. Po udanej wyprawie chorągiew S-ego zmniejszono do 100 żołnierzy. Tyleż samo liczyła ona na popisie w Trembowli 18 V 1553. W r. 1554 dostał zapewne S. list przypowiedni na 130-konną chorągiew, bowiem w r.n. wypłacono jemu i jego towarzyszom zaległy żołd. W lipcu 1555 podjął służbę wojskową u ks. pruskiego Albrechta. Dn. 3 VIII 1557 na popisie w Trembowli przedstawił 130-konną chorągiew, a 16 V 1558 150-konną. W lecie 1559 toczył walki z Turkami i Tatarami pod Zinkowem na Podolu, gdzie poniósł znaczące straty (20 koni). W związku z brakiem nowych zaciągów do obrony potocznej przerwał swą służbę wojskową do r. 1563.
Należał S. do przeciwników egzekucji dóbr. Wraz z braćmi Mikołajem i Prokopem przybył na początku r. 1563 do Piotrkowa na sejm egzekucyjny i w izbie poselskiej prosił, by nie odbierano Sieniawskim nadań królewskich ze względu na ich zasługi wojenne. Po wznowieniu zaciągów na Rusi i Podolu stacjonował w Kamieńcu z chorągwią liczącą 187 koni. Jej popis w grudniu 1563 pod Trembowlą wykazał 200 koni, w tym 16 koni pocztu rotmistrzowskiego. S. mimo podeszłego wieku przesłużył z nią cztery kwartały do 26 XI 1564, po czym ostatecznie odszedł ze służby wojskowej. Jego chorągiew cechował rozbudowany skład wewnętrzny (bębniarze, surmacz, balwierz, znaczne poczty rotmistrzowskie i towarzyskie z pacholętami) i duża stabilność (36 stałych towarzyszy). Znaczna liczba żołnierzy przepływała do niej z chorągwi hetmańskiej jego brata Mikołaja. S. chętnie przyjmował towarzyszy pochodzenia ruskiego, przede wszystkim z polskiej Rusi i litewskiego Wołynia. Spod jego komendy wywodzili się tacy zawodowi rotmistrze, jak: jego brat Prokop, Jakub Bodzanowski, Rafał Bielski, Jan Ciepłowski, a spośród towarzyszy: Stanisław Bielicki, Feliks Iwonia, Dobrogost Chraplewski, Krzysztof Krempski i Jan Suchorabski. On sam był zawodowym rotmistrzem (24 i pół roku rzeczywistej służby) bez przerwy służącym na kresach wschodnich. Pozbawiony większych zdolności dowódczych, odznaczył się bardziej w walkach z Mołdawianami, niż z Tatarami. Chwalili go za męstwo Stanisław Orzechowski, Kromer, Andrzej Lubieniecki. Szymon Starowolski, Bartosz Paprocki nazywał go «mężem sławnym, prawie murem i ozdobą krajów ruskich», a Mikołaj Rej w „Zwierzyńcu” poświęcił mu osobny epigram, podkreślając jego wysokie umiejętności władania szablą.
Po dokonanym 23 XII 1529 podziale dóbr między braćmi, S., który objął wspólny dział z Prokopem, stał się współwłaścicielem rodzinnej Sieniawy z 5 wsiami (Horoszana, Chodorkowce, Rudki, Małkowice, Paluchów) w ziemi lwowskiej i wsi Łuki w ziemi halickiej. Wraz z braćmi był na mocy przywileju Zygmunta I z 31 V 1533 dożywotnim dzierżawcą dóbr królewskich w pow. lwowskim i halickim, nadanych ich ojcu.
Wraz z bratem Prokopem S. otrzymał 25 V 1547 darowiznę wieczystą na dobrach królewskich bakowskich (4 wsie) i wojniłowskich (6 wsi), w marcu 1554 dostał na własność wieczystą Lubczę i Żabokruki. Darowizna wsi i folwarku Dołpotów w pow. halickim z r. 1547 została podczas rewizji listów w r. 1563 unieważniona; w l. 1564–5 S. nadal jednak użytkował Dołpotów, a w r. 1569 sąd sejmowy polecił jego spadkobiercom, by płacili z tej wsi kwartę. W marcu 1543 wykupił z rąk Mikołaja Monasterskiego miasto i zamek królewski Czerwone (Czerwonogród) z kilkoma wsiami na Podolu. Dn. 14 II 1557 król udzielił mu zgody na wykup wójtostwa śniatyńskiego z dobrami Mikulińce (w r. 1564 obejmowały one 5 wsi) z rąk Piotra Juskowskiego oraz wsi Zalawie w pow. trembowelskim od Węglińskich. Dn. 10 VIII 1550 król wyznaczył mu począwszy od 15 VIII 1551 pensję dożywotnią na cle lwowskim w wysokości 100 marek rocznie. S. wiódł spory majątkowe ze Stogniewami (1518), Wasyczyńskimi (1557), a w r. 1566 był pozywany przez szlachtę halicką (Lichańskich, Bojarskich, Nowosielskich, Krolowiczów) przed sąd grodzki lwowski o wieś Dołhe. W czerwcu 1567 Węgliński pozwał go o zajazdy. T.r. S. został wyznaczony na komisarza królewskiego do rewizji star. stryjskiego, które miało być przekazane przez Zofię z Tarnowa, żonę ks. Konstantego Ostrogskiego, bratankowi S-ego – Mikołajowi (zob.). Całkowicie poświęcony służbie wojskowej, był S. mało aktywny na forum publicznym. Zmarł zimą lub wczesną wiosną 1568, ponieważ akta grodzkie lwowskie w maju t.r. wspominają o nim jako o zmarłym. Pochowany został we Lwowie w kościele dominikańskim Bożego Ciała.
Z małżeństwa z Katarzyną (nazwisko rodowe nieznane), żyjącą jeszcze w r. 1573, S. pozostawił dwie córki: Zofię, zamężną za Janem Oleśnickim, i Annę, żonę Stanisława Stadnickiego, kaszt. sądeckiego.
Enc. Wojsk., VII; Dworzaczek; Niesiecki; Paprocki; Urzędnicy, III/1; – Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Gawroński-Rawita F., Książęta Nieświescy, Zbarascy i Wiszniowieccy do końca XVI w., „Ateneum Wil.” T. 7: 1930 s. 17; Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1894 s. 20, 32, 33, 294–6; Kolankowski L., Roty koronne na Rusi i Podolu, „Ziemia Czerwieńska” (Lw.) R. 1: 1935 s. 13–18, 20, 21, 23–8; tenże, Zygmunt August, Lw. 1913; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw. 1923 s. 239; Maciszewski M., Brzeżany, Brody 1910 s. 58, 60; Plewczyński M., Armia koronna 1506–1572. Zagadnienia struktury narodowościowej, W. 1991 s. 27, 36–9, 48; tenże, Liczebność wojska polskiego za ostatnich Jagiellonów (1506–1572), Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXI, 1988 s. 34; tenże, Ludzie Wschodu w wojsku ostatnich Jagiellonów, W. 1995 s. 15, 18, 37, 56, 58; tenże, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1526–1547, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXII, 1989 s. 261–9; tenże, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1548–1573, tamże XXXIII, 1990 s. 334–7, 340; tenże, Mikołaj Sieniawski, w: Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, W. 1995 s. 70, 76; tenże, Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXIV, 1991 s. 57–8; tenże, Obertyn 1531, W. 1994 s. 134–5, 150, 153, 164–5, 180–1, 188–9, 209–13; tenże, Rotmistrz zaciężny na urzędzie ziemskim w XVI w., w: Kultura. Polityka. Dyplomacja. Studia ofiarowane prof. J. Maciszewskiemu, W. 1990 s. 310; tenże, Skład chorągwi jazdy koronnej w latach 1501–1572, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXV, 1993 s. 42–5, 52; tenże, Udział jazdy obrony potocznej w walkach na południowo-wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej w latach 1531–1573, tamże XXVI, 1983 s. 113, 114, 118, 121, 125, 127; tenże, W służbie polskiego króla. Z zagadnień struktury narodowościowej armii koronnej w latach 1500–1574, Siedlce 1995 s. 28, 31, 37, 39, 43, 45, 50, 55–7, 59, 64, 89, 241; tenże, Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta, W. 1985; Spieralski Z., Jan Tarnowski, W. 1977 s. 149, 176, 254; tenże, Kampania obertyńska 1531 r., W. 1962; Stättner F., Jak Sieniawscy stali się właścicielami Brzcżan, Brzeżany 1938; Wimmer J., Siły zbrojne Korony za Zygmunta Augusta, w: Studia historyczne Stanisławowi Herbstowi…, Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit., S. Hist., Nr 15/48, 1967 s. 50; – Acta Tomiciana, XIII; Bielski, Kronika, II 1027, 1051, 1052, 1101; Elementa ad fontium editiones, L; Kromer M., Mowa na pogrzebie Zygmunta I oraz o pochodzeniu i o dziejach Polaków, Olsztyn 1982 s. 118, 209; Lubieniecki A., Poloneutychia, W. 1982; Lustracja województw ruskiego, podolskiego i bełskiego 1564–1565, Cz. 1, Wyd. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, W.–Ł. 1992 s. XXIII, XXVIII, 280; Matricularum summ., IV, V nr 369, 390, 1080, 3636, 3652, 6501, 7892, 7893; Orzechowski S., Kroniki polskie, Sanok 1856 s. 48, 136; Rej M., Zwierzyniec, Wyd. W. Bruchnalski, Kr. 1895 s. 160; Starowolski S., Wojownicy sarmaccy, W. 1978 s. 211; Stryjkowski, Kronika pol., II 397; Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, Z. 4, Wyd. Z. Spieralski, W. 1958 s. 74–6, 149; Źródła Dziej., XVIII cz. 2; Źrzódłopisma do Dziej. Unii, cz. 2 s. 156; – AGAD: Arch. Skarbowo-Wojsk., t. 85 nr 15, 16/II, 17, 19, 21, 22, 24, 25, 27, 28, 34–36, 39, 41, 43–46, 48–51, 53–61, 62, 62/2, 63/3, t. 86 nr 10, 17, 28/III, Rach. sejmowe Arch. Skarbu Kor., II nr 20 k. 5, 10a, 10, 23a, 32, 32a, nr 21 k. 6, nr 23 k. 52, 53, Rach. nadworne Arch. Skarbu Kor., III nr 1 k. 8, 96, 263, Metryka Kor., t. 46 k. 16, t. 48 k. 1038, t. 65 k. 107, 135, 136, t. 74a k. 104, 106, t. 78 k. 209–210, 226, 448, t. 84 k. 474–475, t. 89 k. 281–282, t. 128 k. 60–61, t. 107 k. 7, 8, tzw. Metryka Lit., IV B8 k. 146–147, B9 k. 282–283; B. Czart.: rkp. 2973 k. 11, 13, 14, 16, 19–21, 34, rkp. 2974 k. 11, 16, 17, 25, 29, 30.
Marek Plewczyński