Piotrowski Aleksander (1878–1933), lekarz neurolog i psychiatra. Ur. 18 XII w Berlinie, był najstarszym z siedmiorga dzieci Władysława, emerytowanego policjanta, rolnika i właściciela domu, oraz Marii z Holznerów (1852–1908). W l. 1894–1900 uczył się w gimnazjum realnym w Poznaniu. Od wiosny 1900 przez cztery semestry studiował na wydziale filozoficznym uniwersytetu w Berlinie medycynę oraz slawistykę i muzykologię. Zagrożony relegowaniem z powodu działalności patriotycznej, przeniósł się w kwietniu 1902 na dalsze studia do Rostocku, gdzie w r. 1905 zdał egzamin lekarski. Dalej specjalizował się w neurologii i psychiatrii w poliklinice tutejszego uniwersytetu i uzyskał 25 III 1906 doktorat wszech nauk lekarskich na podstawie rozprawy Untersuchungen über das Verhalten der Nervenfasern in der abgeklemmten Herzspitze (Berlin 1906). W l. 1906–9 pracował jako asystent w rozmaitych sanatoriach i zakładach dla psychicznie chorych na terenie Niemiec: w Rostocku, Wiesbaden, Obernigk pod Wrocławiem (Oborniki Śląskie) i Bad Kissingen, a następnie do końca marca 1911 był ordynatorem w zakładzie psychiatrycznym w Ilten pod Hanowerem. W r. 1910 doktoryzował się z muzykologii na uniwersytecie w Rostocku, przedstawiając dysertację pt: Die Quintuplicität der Rhythmik in mittelalterlichen Melodien (Berlin 1910). Z kolei pracował w uniwersyteckiej poliklinice neurologicznej w Berlinie u H. Oppenheima i O. Krona oraz w miejskim szpitalu w Moabicie u C. Klemperera (1911–14), w zakładzie psychiatrycznym w Berlinie-Charlottenburgu (1915–17). Prowadził wówczas systematyczne badania nad odruchami mięśniowymi; doprowadziły one do odkrycia czułego odruchu będącego ważnym wskaźnikiem w diagnostyce neurologicznej, a przyjętego w piśmiennictwie medycznym pod nazwą «Odruch Piotrowskiego». Jest to odruch antagonistyczny mięśnia piszczelowego przedniego (m. tibialis anterior), wskazujący na objawy patologiczne centralnego systemu nerwowego. P. opisał go w pracach: Über ein neues Unterschenkelphänomen („Berliner Klinische Wochenschrift” 1912 nr 51 i 1913 nr 16) oraz Nowy odruch antagonistyczny („Now. Lek.” 1913 z. 4), które znalazły szeroki oddźwięk w krajowej i zagranicznej literaturze. Z dziedziny neurologii ważne też były artykuły: O padaczce („Now. Lek.” 1913 z. 12), O wczesnym rozpoznaniu porażenia postępującego („Przegl. Lek.” 1916 nr 10, odb. Kr. 1916). Większość prac P-ego dotyczyła jednak psychiatrii. Dzięki artykułom: Ciało i dusza („Now. Lek.” 1913 z. 7, 9) oraz Leib und Seele („Himmel und Erde” 1914 z. 11) stał się P. jednym z prekursorów badań podkorowych ośrodków mózgu. W pracy Über Hydantoine als Hypnotica („Münchener Medizinische Wochenschrift” 1916 nr 43) ustosunkował się krytycznie do nowego środka nasennego «Nirvanol». P. w l. 1917–19 był naczelnym lekarzem w sanatorium dla nerwowo chorych w Schlachtensee pod Berlinem. W tym okresie (od r. 1918) wykładał także psychologię i psychiatrię na kursach berlińskiego towarzystwa naukowego «Urania».
Z dn. 1 VII 1919 P. objął stanowisko dyrektora i naczelnego lekarza Krajowego Zakładu Psychiatrycznego w Dziekance pod Gnieznem, którym administrował i kierował aż do śmierci. W r. 1921 został powołany na tymczasowego wykładowcę psychiatrii i chorób nerwowych na Wydziale Lekarskim Uniw. Pozn., gdzie 26 IV 1922 habilitował się z tego zakresu, lecz już we wrześniu t. r. zrzekł się docentury. P. był wybitnym teoretykiem i praktykiem nowoczesnej organizacji zakładów psychiatrycznych, a także zdolnym organizatorem i jako pierwszy polski dyrektor zakładu w Dziekance przyczynił się do jego znacznego rozwoju (1128 łóżek, biblioteka, pracownie). Porzucił tradycyjne sposoby leczenia psychiatrycznego (był przeciwnikiem teorii Freuda) i stał się jego reformatorem oraz inicjatorem tzw. terapii zajęciowej i humanizacji życia społecznego w szpitalach psychiatrycznych. Zniósł kraty, ogrodzenia, kaftany, a leczenie chorych oparł przede wszystkim na stałym angażowaniu ich w czynną pracę według uzdolnień, zachęcaniu do gier sportowych czy prowadzeniu «uorganizowanego hałasu» (śpiew, tańce). P. opiekował się także młodymi lekarzami zakładu, kierując ich pracami i zachęcając, by publikowali wyniki swoich obserwacji klinicznych.
Przy pomocy finansowej Starostwa Krajowego Poznańskiego i Pomorskiego założył w r. 1924 i wydawał aż do śmierci kwartalnik „Nowiny Psychiatryczne” (Gniezno–Dziekanka, R. 1–11), które były organem naukowym zakładów psychiatrycznych Polski Zachodniej i po jego śmierci nadal wychodziły aż do r. 1938. Jako dodatek do tego czasopisma P. założył w r. 1929 i redagował do r. 1934 „Przewodnik Pielęgniarski” (R. 1–6) dla pomocniczego personelu zakładów psychiatrycznych. W obu czasopismach, a także w innych polskich wydawnictwach lekarskich ogłosił ogółem ponad 50 rozpraw, artykułów, sprawozdań, a ponadto liczne recenzje. Napisał m. in. O potrzebie ustanowienia centralnego urzędu psychiatrycznego („Now. Psychiatryczne” 1924. z. 8), Leczenie i zapobieganie w psychozie maniakalno-depresywnej (tamże 1927 z. 4), Dziesięciolecie Nowin Psychiatrycznych (tamże 1934 z. 1–2), bogato ilustrowany artykuł Czterdziestolecie istnienia Wojewódzkiego Zakładu Psychiatrycznego w Dziekance (tamże 1934 z. 1–2). Był autorem podręcznika pt. Diagnostyka psychiatryczna w zarysie dla studentów i lekarzy (W. 1922), w którym wystąpił z własną teorią ugrupowania i charakterystyki chorób psychicznych. Do ważniejszych prac P-ego należą też Paranoja i poczytalność („Now. Lek.” 1923 z. 10–12), Alkoholizm i ustawodawstwo („Now. Psychiatryczne” 1924 nr 6–7), w której rozważał sprawę ubezwłasnowolnienia alkoholików.
P. organizował kursy dla pomocniczej służby psychiatrycznej i studenckie praktyki wakacyjne; dbał usilnie o podniesienie opieki nad psychicznie chorymi, wygłaszał liczne referaty na zjazdach i zebraniach naukowych, a również publiczne dla mieszkańców i wojska w Gnieźnie i w Poznaniu. Był członkiem komisji lekarskiej Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, członkiem Polskiego Tow. Psychiatrycznego od chwili jego powstania i do maja 1932 członkiem jego Zarządu Głównego. Utrzymywał liczne kontakty z zagranicznymi lekarzami, wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Neurologów w Bernie Szwajcarskim (31 VIII–4 IX 1931).
P. był także muzykiem, komponował utwory wykonywane przez orkiestry symfoniczne, drukował w czasopismach recenzje muzyczne oraz kierował chórem świeckich pielęgniarek zakładu. Zmarł w czasie pełnienia służby na wylew krwi do mózgu 12 XII 1933 w Dziekance i został pochowany w grobowcu rodzinnym na miejscowym cmentarzu. Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, medalem zasługi Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Jego pamięci poświęcono jubileuszowy zeszyt „Nowin Psychiatrycznych” w r. 1934.
Ożeniony z Anną z domu Becke, P. miał zamężną córkę.
W r. 1971 Wojewódzki Szpital dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Gnieźnie (dawna Dziekanka) otrzymał imię Aleksandra Piotrowskiego, a 22 IX 1980 przed głównym gmachem szpitala odsłonięto popiersie P-ego.
Portret olejny P-ego w gabinecie dyrektora Wojewódzkiego Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Gnieźnie; – Bibliografia zawartości poznańskich wydawnictw medycznych okresu międzywojennego 1919–1939, Cz. 2: Czasopisma specjalistyczne, W.–P. 1972 s. 12–13, 47–8 (fot. na wklejce); Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Encyklopedyczny słownik psychiatrii, Wyd. 2., W. 1978; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na 1933/34 r., W. 1933; – Bilikiewicz T., Gallus J., Psychiatria polska na tle dziejowym, W. 1962 s. 161, 165, 198, 205, 233–4, 252; Friebe M., Geschichte der Königlichen Berger-Oberrealschule (früher Realschule und Realgymnasium) zu Posen während ihres fünfzigjährigen Bestehens 1853–1903, P. 1903 s. 92; Frostig J., Psychiatria, Lw. 1933 I s. IX; Guttmann W., Medizinische Terminologie, Berlin–Wien 1920 s. 936; toż, 1923 s. 947; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia 1919–1923, P. 1924; – Piotrowski A., Untersuchungen über das Verhalten der Nervenfasern…, Berlin 1906 s. 32–3 (Lebenslauf P-ego); – „Dzien. Pozn.” 1933 nr 288 s. 5, 10, nr 296 s. 12, 1934 nr 4 s. 6; „Kur. Pozn.” 1933 nr 572 s. 4, nr 575 s. 11; Medizinal-Kalender für den Preussischen Staat auf Jahr…, 1908–18, Berlin 1908–18 Teil II; „Med. Praktyczna” 1934 nr 1 s. 28; „Now. Psychiatryczne” 1925 kwartał 1 s. 33–7, 41, 1929 kwartał 3–4 s. 147, 149–50, 153, 163–6 (m. in. bibliogr. prac P-ego), 1933 kwartał 1–2 s. I–VIII (dod., fot. i wykaz prac), 1934 kwartał 1–2 s. 32–5; „Przemiany Ziemi Gnieźnieńskiej” R. 16: 1980 nr 10 s. 2, 5–7 (fot.); Reichs-Medizinal Kalender für Deutschland…, 1908–14, Leipzig 1908–14 Teil II; „Roczn. Psychiatryczny” 1934 z. 23 s. 200–2, 207; – Arch. Państw. w P.: Karty meldunkowe; Urząd Stanu Cywilnego w Gnieźnie: Księga zmarłych; – Fotokopie 14 dokumentów z Arch. Uniw. Humboldta w Berlinie w posiadaniu autora.
Andrzej Dzięczkowski