Kalkstein (Kalckstein) Stoliński Albrecht h. Koss (1592–1667), brandenburski generał-lejtnant, starosta olecki, przywódca opozycji stanów Prus Książęcych przeciw elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi. Ur. 11 IV z ojca Jakuba, dziedzica Wogau, Graventhien i Otten, oraz matki Margarety von den Groeben. Był gorliwym zwolennikiem zwierzchnictwa Rzpltej nad Prusami Książęcymi. Historiografia niemiecka (J. G. Droysen) zwała go duszą intryg i spisków (die Seele der Umtriebe). Ten prusko-polski szlachcic był właścicielem dóbr Knauten i po ojcu Wogau koło Pruskiej Iławy. Nie ustalono, skąd wywodził się jego ród. Niektórzy historycy wywodzą go z Tyrolu, skąd Kalksteinowie mieli przybyć w XIII w. do Brandenburgii, a stamtąd do Prus. F. Schmitt dopatrywał się protoplastów Kalksteinów w pruskiej rodzinie Thessym, której jedna gałąź zwała się Wapel, stąd nazwisko ich Waplowie oraz ich osada Waplewo. Ci z kolei mieli podzielić się na szereg rodzin w XV w.: von Rossen, von Rabe i von Kalkstein. Wg Kneschkego i T. Żychlińskiego pierwszy Kalkstein (Krystyn) przybył do Prus z początkiem XV w. i otrzymał od zakonu krzyżackiego lenno Wogau koło Pruskiej Iławy. Kalksteinowie od swych dóbr przybrali różne polskie nazwiska, m. in. od Stolna Stolińscy. Kalksteinowie z tej linii nie byli nigdy polskimi senatorami, ale w Prusach piastowali wysokie urzędy landratów, starostów, generałów i pułkowników.

K. za młodu służył jako oficer w armii saskiej i polskiej. W r. 1625 był saskim rotmistrzem, a w 1631 został podpułkownikiem. W n. r. wziął udział w wojnie 30-letniej w kampanii antycesarskiej w armii saskiej. W r. 1640 po powrocie do Prus wystąpił jako deputowany szlachty z krytyką elektora, zgłaszając skargi na ręce regentów. Ale Fryderyk Wilhelm nie doceniał jeszcze wtedy jego roli i w r. 1644 mianował K-a generałem-lejtnantem; równocześnie był on saskim i polskim szambelanem (Kammerherr). Od maja 1655 r. występował K. na sejmach pruskich z gwałtowną opozycją przeciw elektorskim próbom ucisku ludności Prus Książęcych. Oponował przeciw podatkom, zaciągom żołnierza, polityce wyzysku i łamania przywilejów stanów. Za to popadł K. w niełaskę elektora, który ok. r. 1657 odebrał mu starostwo oleckie i nadał je jego synowi Krystianowi Ludwikowi, by go z ojcem poróżnić, co też z czasem udało mu się osiągnąć.

Od jesieni 1660 r. przejął K. wraz z synem kierownictwo opozycji stanów pruskich. W styczniu 1661 r. na zjeździe niezadowolonej szlachty w Królewcu, protestującej przeciw nowym podatkom elektorskim, K. ofiarował 10 000 talarów na koszty deputacji, która miała zwrócić się do króla pol. z prośbą o pomoc i opiekę. Deputacja do Warszawy nie wyjechała, ale na sejmie stanów pruskich w Królewcu w maju i w czerwcu t. r. znowu wystąpiła opozycja. Wówczas to K. nazwał publicznie regentów Prus: koniuszego lit. Bogusława Radziwiłła i Ottona Schwerina oraz głównego doradcę elektora, zniemczałego Polaka Jana Ulryka Dobrzeńskiego, zdrajcami kraju i zażądał wyrzucenia ich przez okno, przypominając znane wydarzenia z Pragi z 1618 r. Na skutek tej walki i obrazy elektorskich urzędników w październiku 1661 r. został K. usunięty z sejmu obradującego w Bartensteinie (Bartoszycach) i aresztowany za nową obelgę, tym razem wyrządzoną marszałkowi Flaussowi. Wolność odzyskał pod warunkiem, że nie będzie opuszczał kraju i nie będzie zbliżał się do elektora. Na następnym sejmie, w styczniu 1662 r., nadzwyczajny komisarz elektorski O. Schwerin znowu zażądał usunięcia z izby wszystkich oponentów, Hieronima Rotha i K-a, ale stany nie zgodziły się na to. Pomimo oporu ludność Prus została jednak zmuszona do złożenia hołdu elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi 18 X 1663 r., gdyż Rzplta zajęta wojną z Rosją nie użyczyła obiecanej pomocy. Na sejmie w 1666 r. w Labiawie znowu wystąpił K. wraz z synem Ludwikiem Krystianem przeciw elektorowi i spowodował odmowę stanów płacenia podatków elektorskich. K. zagrożony uwięzieniem, schronił się do swych dóbr Knauten, gdzie bezsilnie przeżywał załamywanie się walki pruskich patriotów. Ale i stamtąd, pomimo podeszłego wieku, chociaż pokłócony z synem Krystianem Ludwikiem, przesyłał mu do Polski informacje o działalności pruskiej opozycji.

K. rządził twardą ręką w swych dobrach, uciskając chłopów poddanych. Rubaszny i gwałtowny, gorliwy wyznawca luteranizmu, także i ze względów wyznaniowych był zawziętym przeciwnikiem kalwińskiego księcia i elektora. Zmarł 6 VI 1667 r. w Królewcu, pochowany został w Mühlhausen (Młynarach w pow. pasłęckim). W testamencie przeznaczył 3000 talarów na uroczystości pogrzebowe. Od r. 1625 K. był żonaty z Marianną von Wiedebach (zm. 1653). Z niej pozostawił dwóch synów: Krystiana Ludwika, oraz Krzysztofa Albrechta, nadto trzy córki za pruskimi oficerami, Kellerem, Kleistem i Löbelem. Krzysztof Albrecht był podpułkownikiem wojsk kor., ożenił się z Agnieszką von Lehwald, ich syn Krzysztof Wilhelm służył w armii pruskiej jako generał-feldmarszałek.

Enc. Wojsk., III; Altpreuss. Biogr.; Kneschke E., Neues Allgemeines Adels-Lexicon, Berlin; Żychliński, II, XXV; – Droysen J. G., Der Staat des grossen Kurfürsten, Leipzig 1871 II 165, 166, 393, 398, 406–10, 421, 422, 445, 448, 453, 454, III 195; Jarochowski K., Sprawa Kalksteina 1670–1672, W. 1878 s. 24, 26, 27, 30, 39–42, 44, 45; Piwarski K., Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772), Gdynia 1938 s. 53–6, 69, 70; tenże, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gd.– Bydgoszcz 1946; Schmitt F., Geschichte des Stuhmer Kreises, Thorn 1868; – Urkunden u. Actenstücke, VII, XV, XVI.

Adam Przyboś