Parys (Pariss) Adam h. Prawdzic (ok. 1740–1817), marszałek sandomierski w konfederacji barskiej. Był synem Jana, star. winnickiego, i Marianny z Puzynów. W r. 1764 podpisał z województwem sandomierskim wybór Stanisława Poniatowskiego. Nie brał udziału w konfederackim sejmiku sandomierskim przedradomskim (25 V 1767), ale już od wiosny 1768 prowadził agitację probarską na terenie tego województwa, jako jeden z kandydatów na marszałka. Gdy jednak został nim (w lipcu) Piotr Potocki, rychło zresztą wzięty (w sierpnia) do niewoli, P. zbliżył się do Teodora Wessla, «swego koligata». W początkach lutego 1769 wziął udział w zjeździe zwolenników wesslowskich w Cieszynie, gdzie zaprzysiągł ścigać «na życiu i mieniu Stanisława Augusta uzurpatora». Zgodnie z zapadłymi tam decyzjami P. został 23 III w Pilźnie, przy pomocy zbrojnej Józefa Bierzyńskiego, ogłoszony marszałkiem konfederacji województwa sandomierskiego i ziemi stężyckiej. Dn. 7 (?) IV w obozie pod Barwinkiem (koło przełęczy Dukielskiej) P. wraz z Jerzym Marcinem Lubomirskim (od 31 III marszałkiem krakowskim) powierzyli Kazimierzowi Pułaskiemu regimentarstwo nad swymi oddziałami. Wessel, obawiając się jednak przechwycenia przez Lubomirskiego kierownictwa nad ruchem małopolskim, polecił Bierzyńskiemu zrzucenie Lubomirskiego i ściśle z nim współpracującego P-a. Wówczas P. z Lubomirskim, szukając pomocy u najwyższych władz konfederackich, zadeklarowali 12 IV pod Barwinkiem swe poparcie dla Michała Krasińskiego na marszałkostwo generalne, dla Józefa Pułaskiego (już wówczas zapewne nie żyjącego) na marszałkostwo związkowe oraz na regimentarstwo generalne obojga narodów dla Joachima Potockiego. Akt ten, zatwierdzony w grodzie bieckim, nie na wiele się zdał, bo choć Bierzyński nie zdołał przymusić P-a do rezygnacji z laski marszałkowskiej, to jednak 17 IV przeprowadził wybór nowego marszałka Rafała Tarnowskiego, a w miejsce Lubomirskiego Joachima Schwarzenberg-Czernego. Grupa wesslowskich marszałków, tworzących na czele z Bierzyńskim tzw. Ogniwo, w wydanym (17 IV) uniwersale, skierowanym wyraźnie przeciwko P-owi i Lubomirskiemu, zagroziła, że gdyby ktokolwiek wyciągał rękę po laski tych województw, uważany będzie «pro perturbatore pacis». W ten sposób województwo sandomierskie rozbiło się na dwa wrogie obozy, a walki między nimi trwały przez kilka miesięcy.

W początkach maja za sprawą marszałków Ogniwa władze austriackie, zarzucając P-owi przyjmowanie dezerterów austriackich, pozbawiły go prawa azylu w granicach monarchii habsburskiej, a jego żonę z kilkorgiem drobnych dzieci wydaliły z Węgier. Dn. 5 V Bierzyński najechał Strzegocice pod Pilznem, skąd zabrał kilkudziesięciu ludzi zrekrutowanych dla P-a, a i później ścigał i zabierał rozbite i rozproszone oddziały P-a i Lubomirskiego. Szykanowano nawet żonę P-a. Na te bezprawia uskarżali się obaj w manifeście z 30 V w obozie pod Łubkowem (nad granicą węgierską w ziemi sanockiej), wreszcie schronili się na Węgry. W nadgranicznym obozie Kurym ponownie werbowali i ćwiczyli wojsko, przygotowując się do wspólnej z Pułaskimi wyprawy na Litwę. Lecz gdy ci nie czekali na nich, P. z Lubomirskim, zebrawszy 700 ludzi i 10 armat, wyruszyli z gór przez Sambor (17–21 VII) i 26 VII uderzyli na Lwów, mając do pomocy Filipa Radzimińskiego, regimentarza sanockiego. Szturmowano miasto i ostrzeliwano z armat. Po tygodniu oblężenie zostało przerwane (1 VIII), gdyż zbliżali się Rosjanie, a P. i Radzimiński nie chcieli brać na siebie współodpowiedzialności za wydanie miasta na rabunek, bez obietnicy czego żołnierze konfederaccy nie chcieli iść do szturmu. Spod Lwowa P. pociągnął w Sandomierskie na nowe zaciągi, ale wkrótce, spiesząc na pomoc oblężonemu w Rzeszowie Radzimińskiemu, został w Pacanowie dopadnięty przez rtm. Moszczeńskiego z partii Tarnowskiego i z kilkunastu ledwie ludźmi zdołał się uratować w miejscowym kościele.

Wobec jednoczesnej klęski Lubomirskiego P. szukał opieki i pomocy u woj. mazowieckiego Pawła Michała Mostowskiego, który zamieszkując na Śląsku Opawskim występował jako marszałek generalny koronny, mając za sobą poparcie przeszło 20 marszałków. P. jeszcze w sierpniu oddał swój głos na generalne marszałkostwo Mostowskiego. Tymczasem znalazł opiekę u dawnego swego regimentarza Kazimierza Pułaskiego. Wziął z nim udział w drugiej jego jesiennej wyprawie na Litwę; maszerował w głównym obozie spod Zamościa przez Łęczne, Sosnowice, Wisznice, Łomazy i Pratulin, tu przez Bug do Syczyk (8 IX) i Czernawczyc. Zagrożeni z różnych stron, wracali Polesiem na południe. Dn. 13 IX P. brał udział w przegranej potyczce pod Orzechowem i tegoż jeszcze dnia w drugiej pod Włodawą nad Bugiem. Z resztą rozbitków P. przyciągnął w końcu września (rozeszły się w tym czasie wieści o jego śmierci) do Grabi, a następnie schronił się na terytorium węgierskie. Wówczas też skończyła się faktycznie kariera konfederacka P-a. Nowo zorganizowana Generalność na początku listopada przyznała tytuł marszałka Tarnowskiemu. P. zaskarżył tę decyzję, ale Rada Najwyższa w marcu 1770 zatwierdziła ostatecznie Tarnowskiego na stanowisku marszałka sandomierskiego, na co P. 17 III żalił się z Bardiowa listownie Adamowi Krasińskiemu: «Nie zażalam się na wyroki, jakie na mnie padły…, nie uboliwam, żem odsądzony od marszałkostwa, chociaż wolnie przez współobywatelów i w obrębie województwa obranego…, tego mi tylko żal, że bez grzechu zasłużyłem na karę, bez przestępstwa na winę, i… z honoru zostałem złupiony, a od dalszych usług ojczyźnie odrzucony». Nie powrócił już do konfederacji, a po jej upadku nie brał udziału w życiu publicznym, nie otrzymał też żadnego urzędu, używając wciąż odojcowskiego tytułu starościca winnickiego. Dopiero 11 VI 1792 dostał Order Św. Stanisława. Przystąpił natomiast do insurekcji kościuszkowskiej. Dn. 8 V 1794 mianowany został generał-majorem ziemiańskim województwa sandomierskiego, lecz o jego działalności na tym stanowisku nic nie wiadomo. Równocześnie dostali patenty oficerskie jego synowie: Kajetan na pułkownika i Jan na podpułkownika.

P. odziedziczył po ojcu połowę miasta Pacanowa z wsiami Karsy Wielkie i z częścią Rataj oraz Klępie Górne w woj. sandomierskim; miał nadto Polany w woj. krakowskim. Z działów pomiędzy spadkobiercami Hrehorego Ogińskiego dostał w r. 1779 w ziemi sanockiej Dąbrówkę z pałacem i «ogrodem włoskim», Dylągowę, Gdyczynę, Siedliska, Huty, Poręby, Wołodź, Wolę Wołodźką, Jasionów, Ujazdy, Magierów, Sielnicę, Tarnówkę, Piątkowę i Żohatyń. W r. 1808 otrzymał P. tytuł hrabiego austriackiego. Był członkiem Stanów galicyjskich. Zmarł w r. 1817, pochowany 20 VI t.r. w kościele Reformatów w Krakowie.

Z małżeństwa z Józefą z Sołtyków, córką płka wojsk kor. Józefa, P. pozostawił córkę Katarzynę (zm. po r. 1803), zamężną 1. v. za Józefem Rejem, star. nowokorczyńskim i pilzneńskim, 2. v. za Piotrem Potockim, kaszt. lubelskim, oraz siedmiu synów: Kajetana, płka wojsk francuskich, Wincentego, porucznika WP, Ignacego, właściciela Igiozy, Józefa, Michała, kapitana WP, Jana Bożego i Antoniego (zob.).

Niesiecki, (błędnie jako Stanisław); Uruski, (błędnie imiona synów P-a); Elektorów poczet; Łoza, Kawalerowie; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857; – Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794, W. 1963; Krasicka J., Kraków i ziemia krakowska wobec konfederacji barskiej, Kr. 1929; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918 s. 253 (poza indeksem); Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Lw. 1909 IV; Wilczyński M., Klasztor Świętego Kazimierza OO. Reformatów w Krakowie, Kr. 1893 s. 261; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów… w Stopnickiem, Marjówka 1929 s. 191–2, 254; – Akty powstania Kościuszki, III; Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789–1805, Kr. 1931 s. 361; Konfederacja barska, Wybór tekstów, Kr. 1928 s. 31–4; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim, Kr. 1872 s. 26; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Materiały do dziejów wojny konfederackiej 1769–1774 r., Kr. 1931; Puttkamer J. A., Krótkie zebranie okoliczności, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1930 XIV; Vol. leg., VII 236, 828–9; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po r. 1773, Wyd. H. Schmitt, Lw. 1884 s. 22, 29; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1769 s. 182, 264; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 11338 (Korespondencja P-a), Zbiór z B. Narod.: 40, B. Tarnowskich z Suchej: 62/79, 345/441, Nabytki III 44 Materiały genealogiczne W. Wielądka; Arch. Państw. w Kr.: Zbiory Sanguszków 686 I; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów 131, 133, 134, 251, 300; B. Czart.: rkp. 832, 836, 837, 942, 948, 3863, 3864, 3865; B. Jag.: rkp. 6648, 6671, 6672; B. Ossol.: rkp. 192, 3034, 3035, 4585, 4587, 9543, 11696, 13006; B. PAN w Kr.: rkp. 316 (Uniwersały P-a, utwór poetycki „Na Parysa…”), 1145 (Uniwersały P-a), 4308, 5944; – Uzupełnienia Aleksandra Krasickiego do herbarza Niesieckiego (rkp.), w posiadaniu Krzysztofa Chłapowskiego w W.

Wacław Szczygielski