INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Wacław Piotr Nałkowski     

Wacław Piotr Nałkowski  

 
 
1851-11-19 - 1911-01-29
Biogram został opublikowany w 1977 r. w XXII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Nałkowski Wacław Piotr Ludwik, pseud. i krypt. Przewłocki, Nerwowy, W. N., W. Nał., K., Nał. (1851–1911), geograf, publicysta społeczny i literacki, pedagog. Ur. 19 XI we wsi Nowodwór w Lubelskiem, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, był synem Michała, z zamiłowania muzyka i rzeźbiarza, wykonywającego zawód rolnika, oraz Celiny z Rudnickich. Dzieciństwo spędzał kolejno w folwarkach dzierżawionych przez ojca: w Nowodworze, Niemianowicach, Wierzchowiskach i w małej posiadłości własnej – Wrotkowie koło Lublina. W l. 1864–71 uczył się w gimnazjum w Lublinie, które ukończył ze złotym medalem. Niewątpliwy wpływ na zamiłowania N-ego wywarł nauczyciel geografii tego gimnazjum Aleksander Szumowski. Od czternastego roku życia N., ze względu na sytuację materialną rodziców, musiał utrzymywać się sam, głównie korepetycjami. W r. 1871 rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym UJ, słuchając wykładów z zakresu matematyki, fizyki, astronomii, meteorologii, a także historii literatury. W końcu t. r. zmarła w Lublinie matka N-ego, a w dwa miesiące później ojciec. N. nie uczestniczył w pogrzebach z braku pieniędzy na podróż. Warunki, w jakich bytował w Krakowie, opisane przez N-ego w Ze wspomnień krakowskiego studenta („Głos” 1887 i kilka późniejszych przedruków), graniczyły z nędzą i odbiły się na jego zdrowiu. Kilkakrotnie przebywał w szpitalu, a po zakończeniu pierwszego roku studiów przerwał je i powrócił do Lublina. W r. 1873 podjął studia w Instytucie Inżynierii Komunikacji w Petersburgu; nie otrzymawszy jednak stypendium i nie mogąc tam znaleźć pracy zarobkowej, po niespełna roku powrócił do Krakowa i kontynuował przerwane studia, z tym że obok przedmiotów z zakresu matematyki i fizyki słuchał wykładów z dziedziny kartografii i geografii matematycznej. W r. 1876 na zamówienie księgarni Adolfa Dygasińskiego opracował podręcznik geografii fizycznej. Praca ta nie ukazała się drukiem z powodu bankructwa księgarza. N. opublikował jedynie w „Szkicach społecznych i literackich” (1876) fragment wstępu Kilka słów o wadach w wykładzie geografii u nas. Artykułem tym N. zapoczątkował swą walkę o zreformowanie nauczania geografii w szkolnictwie polskim, którą prowadził do końca swego życia. W miejsce nauki pamięciowej, operującej faktami i danymi statystycznymi, wprowadzał zasadę przyczynowego wyjaśniania zjawisk. Dążył do powiązania wszelkich zjawisk przyrodniczych i ludzkich zachodzących na ziemi i do znalezienia istniejących między nimi współzależności. Uważał, że najważniejsze jest wyrobienie w uczniu «zmysłu geograficznego». Swe teorie pedagogiczne stosował w praktyce, gdy po przeniesieniu się do Warszawy ok. r. 1880 uczył w prywatnych szkołach średnich, na co uzyskał zezwolenie kuratora Okręgu Szkolnego Warszawskiego, wydane 20 X 1882. Uczył aż do śmierci na pensjach żeńskich, m. in. Henryki Czarnockiej i Anieli Hoene-Przesmyckiej, na kursach i kompletach pozaszkolnych tajnych i jawnych, wykładał także w tzw. Uniwersytecie Latającym. Uwieńczeniem teoretycznych prac metodyczno-dydaktycznych N-ego był Zarys metodyki geografii (W. 1908) wydany przez Polski Związek Nauczycielski i przeznaczony dla nauczycieli szkół średnich. Jak pisał Stanisław Leszczycki, «Metody dydaktyczne wprowadzone przez niego do geografii przez długie lata wywierały pozytywny wpływ na system nauczania geografii w szkole».

W r. 1885, uzyskawszy roczne stypendium Kasy im. Mianowskiego, N. wyjechał do Lipska celem zgromadzenia materiałów do podręcznika geografii fizycznej, zamówionego przez „Bibliotekę Matematyczno-Fizyczną”. Równocześnie w Uniwersytecie lipskim uczęszczał na wykłady i seminaria geografa F. Richthofena, a także słuchał wykładów geologii H. Crednera i etnologii E. Schmidta. Rozpoczętej w Lipsku pracy doktorskiej o geograficznych i etnograficznych stosunkach w Europie Wschodniej nie ukończył. Pobyt w Lipsku umożliwił N-emu zetknięcie się z niemieckimi uczonymi, przodującymi wówczas w geografii światowej. «Wiedzę nabytą za granicą – pisał S. Leszczycki – i uzupełnioną literaturą w kraju potrafił stopić w jedną całość, nadać tej całości wyraz indywidualny, dlatego można mówić o systemie nauk geograficznych W. N-ego, a tym samym o pierwszym, pełnym systemie nauk geograficznych w piśmiennictwie polskim». Po powrocie do Warszawy nastąpił okres największej twórczości N-ego. W r. 1887 wydane zostały dwie prace o ogromnym znaczeniu: Zarys geografii powszechnej (rozumowej) (W., wyd. 3. W. 1907), pierwsza w literaturze polskiej geografia regionalna, która nie ma charakteru encyklopedyczno-statystycznego, lecz jest naukowym opracowaniem zjawisk występujących w poszczególnych regionach geograficznych, oraz duży artykuł Polska (Obraz geograficzny Polski historycznej) opublikowany w t. 8 „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego” i mający wartość wzorca. O tej ostatniej pracy pisze Bolesław Olszewicz: «Najdonioślejsze to… dzieło N-ego i pierwsza nowoczesna synteza geograficzna Polski, ujęta według regionów przyrodniczych, nie według podziałów historycznych albo zaborczych». Trzecie wybitne dzieło N-ego, napisane w tym okresie, Geografia fizyczna, wydane zostało z winy Komitetu Kasy im. Mianowskiego w skróconej formie dopiero w r. 1904 (dalsze wydania w l. 1919 i 1922). Był to przez blisko pół wieku jedyny z tego zakresu polski podręcznik na poziomie uniwersyteckim. Do ważniejszych prac N-ego należy też Zarys geografii powszechnej (poglądowej) (W. 1895) oraz Historia ogólnej nauki o ziemi („Poradnik dla Samouków” 1907). Największą poczytność i popularność przyniosła N-emu Geografia malownicza wydana w l. 1902–11 (W.) w 5 tomach obejmujących poszczególne części świata. Nie zdołał opublikować ostatniego tomu poświęconego Europie. Nie dokończył również innego wielkiego dzieła, jakim był opracowywany wspólnie z Andrzejem Świętochowskim Wielki Atlas Geograficzny; wydane zostały 53 mapy wraz ze skorowidzem miejscowości (W. 1895–1906). Obok prac książkowych opublikował N. kilkaset artykułów naukowych i publicystycznych. Artykuły N-ego ukazywały się w „Ateneum”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Głosie”, „Nowych Torach”, „Ogniwie”, „Poradniku dla Czytających Książki”, „Przeglądzie Pedagogicznym”, „Prawdzie”, „Przeglądzie Społecznym”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Społeczeństwie”, „Wędrowcu”, „Ziemi” i wielu innych. W l. 1888–1900 prowadził dział kroniki geograficznej w „Wiśle”. Współpracował też w l. 1891–1908 z „Wielką Encyklopedią Powszechną Ilustrowaną”, opracowując liczne hasła. Zestawienie prac drukowanych N-ego sporządzone przez Józefa Babicza, obejmujące łącznie ponad 450 pozycji, daje miarę szerokich jego zainteresowań. Najwięcej, zwłaszcza w pierwszym okresie, opublikował prac poświęconych geografii regionalnej. Licznie reprezentowane są również artykuły dotyczące zagadnień geologii i geomorfologii. N. publikował też liczne prace z zakresu limnologii, hydrografii, geografii astronomicznej, geografii politycznej, metodyki i dydaktyki, a także historii geografii.

N. należał do grona radykalnej inteligencji warszawskiej. Przyjaźnił się z Ludwikiem Krzywickim, Ignacym Radlińskim, Janem Władysławem Dawidem, A. Dygasińskim, Januszem Korczakiem, Aleksandrem Świętochowskim, Stefanią Sempołowską, utrzymywał też bliskie kontakty ze środowiskiem działaczy Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Nie związał się z żadnym stronnictwem politycznym, ale swymi poglądami, zwłaszcza po r. 1905, bliski był ideom socjalizmu. W licznych artykułach polemicznych walczył o postęp, wyzwolenie i równouprawnienie kobiet, o swobody demokratyczne w dziedzinie myśli i kultury. Atakował nacjonalizm, antysemityzm i fideizm, występował ostro zarówno przeciwko tradycjonalistycznemu światopoglądowi obozu klerykalno-szlacheckiego, jak i przeciw współczesnym tendencjom nacjonalistycznym w filozofii. Był wyczulony na wszelkie przejawy ucisku, niesprawiedliwości i krzywdy ludzkiej. «W izolacji stworzonej przez wyjątkową odwagę protestował… bezkompromisowo przeciwko tym właśnie krzywdom i błędom, które otoczone były aureolą popularności, fałszu, który łudził mniej zahartowane serca» (S. Brzozowski). Pisał zwięźle, barwnie, zawsze z temperamentem, posługując się niezwykle ciętym językiem, ironią i dowcipem. Dużą część swej publicystyki poświęcił N. literaturze pięknej. Wraz z Marią Komornicką i Cezarym Jellentą ogłosił zbiorowy tom Forpoczty (Lw. 1895), będący zapowiedzią modernizmu polskiego; występował tu w obronie «nerwowców», dostrzegając w nich awangardę duchową ludzkości; solidaryzował się zwłaszcza z «typem biologiczno-socjalnym» zdolnym do ofiary i altruistycznego czynu. W dziełach literackich interesowała N-ego głównie zawartość ideowa, a w ocenach stosował kryterium społecznej postępowości. Z tego punktu widzenia prowadził tak ostrą, że aż bliską zacietrzewieniu kampanię przeciw Henrykowi Sienkiewiczowi (Sienkiewicziana, Kr. 1904, Z powodu politycznych wystąpień p. Sienkiewicza, W. 1907 i in.), bronił „Róży” Stefana Żeromskiego (1910), ostro krytykował późną ideologię Stanisława Brzozowskiego (Krytyka „Legendy Młodej Polski” – fragmenty rękopisu z r. 1910 opublikowane przez Henryka Lukreca w „Epoce” 1939). Z obcych twórców interesował się głównie E. Zolą, A. Daudetem, L. Tołstojem i M. Gorkim. Zbiór swych szkiców z l. 1887–1903 ogłosił w obszernym tomie Jednostka i ogół. Szkice i krytyki psychospołeczne (Kr. 1904, tu m. in.: Skandale jako czynniki ewolucji, „Chimera” wobec ewolucji), w r. 1905 ogłosił artykuł Proletariat a twórcy („Młodość”), zapowiadając w nim pojawienie się pisarzy reprezentujących rewolucyjną klasę robotniczą. Był też autorem autobiograficznego poematu prozą Bojownik. Fantazja (W. 1904). W r. 1909 wziął udział jako świadek w procesie S. Brzozowskiego, w którego obronie występował namiętnie także w druku.

W styczniu 1903 N. obchodził jubileusz 25-lecia pracy naukowej i publicystycznej. Przez całe swe życie, mimo ogromnej pracowitości, borykał się z trudnościami finansowymi. Jedynym jego większym wydatkiem był zakup domku letniego zwanego «Górkami», a później «Domem nad Łąkami» wraz z kawałkiem piaszczystej ziemi w Kobyłce koło Warszawy. Sytuacja materialna sprawiła, że prawie nie odbywał podróży naukowych związanych z jego zawodem. Przez ludzi mu nieżyczliwych, których mu nie brakowało, zwany był też niekiedy ironicznie «gabinetowym geografem». Jedyną w życiu podróż zagraniczną odbył w r. 1903 wraz z Ignacym Radlińskim do Austrii, Szwajcarii, Francji i Włoch dla zaznajomienia się z lodowcami, wulkanami i zjawiskami krasowymi. Swe wrażenia ujął w publikacji Dookoła Alp. Luźne notatki i refleksje z błyskawicznej podróży (W. 1904). W r. 1906 wszedł do Komitetu Naukowego Uniwersytetu dla Wszystkich, był także członkiem pierwszego zarządu Tow. Kultury Polskiej. N. zmarł nagle w Warszawie 29 I 1911. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pogrzeb jego stał się manifestacją postępowej części społeczeństwa. Na trumnie położono wieniec cierniowy przewiązany czerwoną wstęgą.

N. był żonaty od r. 1881 z Anną z Šafranków (ur. 29 VII 1862 we Lwowie, zm. 6 VI 1942 w Warszawie), córką urzędnika kolejowego Jana, z pochodzenia Słowaka, i Francuzki Antoniny z Franków. Anna ukończyła seminarium nauczycielskie, a w r. 1885/6 studiowała geografię na uniwersytecie lipskim. Uczyła w szkołach średnich w Warszawie, opracowała kilka podręczników szkolnych, była też autorką licznych artykułów z dziedziny geografii. Była członkiem korespondentem The Society of Women Geographers w Waszyngtonie. Otrzymała Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Córkami Anny i Wacława były: zmarła wkrótce po urodzeniu Celina, Zofia (zob.) i Hanna (zob.).

Kilkakrotnie obchodzone były rocznice N-ego: w r. 1926 w 15 rocznicę śmierci odsłonięto na grobie N-ego pomnik dłuta córki Hanny, w 100 rocznicę urodzin w r. 1952 odbył się wieczór jego pamięci w Instytucie Geograficznym Uniw. Warsz. (w r. 1951 wydano jego Pisma społeczne, W., ze wstępem Stefana Żółkiewskiego, w t. r. „Myśl Współczesna” poświęciła N-emu obszerny numer), wreszcie w 50 rocznicę śmierci w r. 1961 Komitet Geograficzny PAN, Polskie Tow. Geograficzne oraz Instytut Geograficzny Uniw. Warsz. zorganizowały sesję naukową poświęconą roli N-ego w geografii polskiej, a równocześnie jednej z sal wykładowych Uniw. Warsz. nadano jego imię. Z okazji każdej z tych rocznic wydawane były liczne publikacje omawiające działalność N-ego.

 

Popiersie N-ego dłuta córki Hanny w Inst. Geogr. Uniw. Warsz. (reprod. w: Wacław Nałkowski, W. 1962 po s. 72); – Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i in.; Winid B., Bibliografia prac i artykułów W. N-ego, „Geogr. w Szkole” 1951 nr 3 s. 134–7; Enc. Ultima Thule; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz. (PWN); Filoz. w Pol. Słown., (R. Zimand); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia (o Annie Nałkowskiej); – Babicz J., U źródeł ideowych geografii rozumowej W. N-ego, „Przeg. Geogr.” 1961 nr 1 s. 3–21; Bułat W., Sarnecki T., J. W. Dawid, W. 1963; Czapow C., Nałkowski – pedagog walczący, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 54–70; Jellenta C., Uczczenie pogromcy troglodytów, „Nowy Kur. Pol.” 1926 nr 118 s. 9; Krzywobłocka B., Wacław Nałkowski, „Rocz. Wolnej Myśli” 1961 s. 223–6; Lencewicz S., Nałkowski jako geograf, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 75–85; tenże, Wspomnienie o W. N-m w 25 rocznicę śmierci, „Przegl. Geogr.” 1936 s. 1–22; Lukrec H., Wspomnienie o W. N-m, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 95–104; Miąso J., Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Nasza walka o szkołę polską, W. 1934 II; Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, Oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wr. 1973; Rosiak R., Wacław Nałkowski wobec pisarzy współczesnych, L. 1974; Sandler B., Wychowanie przedszkolne i kształcenie wychowawczyń w Królestwie Polskim, Wr. 1968; Sujkowski A., Wacław Nałkowski, „Ziemia” 1911 nr 6 s. 81–3; Szweykowski Z., Zarys historii Kasy im Mianowskiego, „Nauka Pol.” T. 15: 1932; Wacław Nałkowski. W pięćdziesiątą rocznicę zgonu, W. 1962 (praca zbiorowa, artykuły S. Leszczyckiego, B. Winida, B. Olszewicza, G. Wuttkego, J. Babicza oraz zestawiona przez tego ostatniego bibliogr. prac N-ego oraz prac o N-m, liczne fot.); Weiss T., Romantyczna genealogia polskiego modernizmu, W. 1974; Winid B., Trudne życie W. N-ego, w: Portrety uczonych polskich, Kr. 1974 s. 347–55 (fot.); Wuttke G., Wacław Nałkowski – geograf i pedagog, „Geogr. w Szkole” 1961 nr 3 s. 113–17; Żółkiewski S., Wacław Nałkowski, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 6–53; – Arct S., Okruchy wspomnień, W. 1962; Brzozowski S., Listy, Kr. 1970; Dygasiński A., Listy, Wr. 1972; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Lorentowicz J., Spojrzenie wstecz, Kr. 1957; Nałkowska Z., Dzieciństwa radość i gorycze, „Kuźnica” 1949 nr 45 s. 1–2; taż, Dzienniki, T. 1: 1899–1905, W. 1975 (fot.); taż, Mój ojciec, W. 1955; taż, O W. N-m, Rozdział pierwszy z książki o ojcu, „Odrodzenie” 1947 nr 47 s. 1; taż, Życie wznowione, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 86–94; Prus B., Kroniki, W. 1966 XVI; – „Gaz. Warsz.” 1911 nr 30 s. 2, nr 32 s. 2; „Kwart. Hist.” 1911 nr 2 s. 341; „Niwa” 1895 nr 24 s. 485; „Od A do Z” 1951 nr 13 s. 2–3; „Przegl. Księgar.” 1911 nr 3/4 s. 29; „Ruch. Kalendarz Encyklopedyczny” 1889 s. 140–1; „Świat” 1911 nr 5 s. 19 (fot.); „Wędrowiec” 1903 nr 4 s. 69 (fot.); „Zaranie” 1911 nr 6 s. 111–13; – Arch. PAN w W.: sygn. III-27 oraz medal wybity ku czci N-ego; Arch. UJ: W. F. II 232, 242, 246; B. Jag.: rkp. 8607 III; B. Narod.: rkp. 2676, 5456; B. Ossol.: rkp. 7701/II; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 13.

Stanisław Konarski

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Postaci powiązane

 

Leon Paweł Rygier

1875-11-17 - 1948-07-13 poeta
 
 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 
 

Leon Piotr Berbecki

1874-07-28 - 1963-03-23
inżynier
 

Antoni Osuchowski

1849-06-13 - 1928-01-09
prawnik
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Mieczysław Alfons Meissner

1877-10-23 - 1938-01-07
ksiądz
 

Mieczysław Rey

1836-02-22 - 1918-01-12
działacz społeczny
 

Izydor Kopernicki

1825-04-17 - 1891-09-24
antropolog lekarz
 

Ryszard Błędowski

1886-11-05 - 1932-07-12
zoolog
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.