Olszak Wacław (1868–1939), lekarz, działacz narodowy i społeczny na Śląsku Cieszyńskim. Ur. 29 V w Szonowie (Śląsk Cieszyński), był synem Wacława, małorolnego chłopa, i Marianny z Pasternaków. Uczęszczał do gimnazjum w Cieszynie, gdzie w r. 1889 zdał maturę. W latach szkolnych był członkiem tajnej organizacji młodzieży polskiej «Jedność». Studiował następnie medycynę w Wiedniu i w r. 1895 uzyskał dyplom doktora wszech nauk lekarskich. Jako student brał udział w pracach Stowarzyszenia Akademickiego «Ognisko». Po odbyciu praktyki w szpitalach w Wiedniu i Krakowie został w r. 1896 lekarzem Kasy Brackiej Przemysłu Węglowego w Karwinie i pracował tu 43 lata aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Utrzymywał stały kontakt z naukowymi kręgami lekarskimi; brał udział w kursach, zjazdach krajowych i zagranicznych. W stowarzyszeniu lekarzy z siedzibą w Opawie był reprezentantem lekarzy Polaków. Jako lekarz górniczy starał się o poprawę warunków mieszkaniowych i sanitarnych ludności z tzw. kolonii górniczych. Inicjował różnego rodzaju formy pomocy społecznej, jak organizowanie kolonii leczniczych dla dzieci górników, leczenie sanatoryjne górników, podwyższenie zasiłków chorobowych itp. Najwięcej uwagi poświęcał zwalczaniu gruźlicy. Był czynny w Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego; szczególną pieczą otaczał Polskie Gimnazjum Realne w Orłowej, w którym od r. 1909 pełnił społecznie funkcję lekarza szkolnego, był członkiem Tow. Bursy tego gimnazjum. Pracował w Tow. dla szerzenia oświaty ludowej «„Dziedzictwo” im. bł. Jana Sarkandra», wchodził w skład zarządu «Katolickiej Rodziny Sierocej na Śląsku». Prowadził popularne wykłady z zakresu higieny i oświaty zdrowotnej, uczestniczył w akcjach Polskiego Tow. Turystycznego (PTT) «Beskid Śląski» w Cieszynie, które zostało założone przy jego współudziale w r. 1909; m. in. przyczynił się finansowo do budowy pierwszego polskiego schroniska w Beskidzie Śląskim otwartego w r. 1913 na Ropiczce. Był członkiem Polskiego Ogniska w Dąbrowie, które skupiało polską inteligencję Zagłębia Karwińskiego oraz karwińskiego związku robotników polskich «Praca», prowadzącego działalność oświatową i narodową. Był członkiem zarządu Związku Polskich Katolików, z ramienia którego w październiku 1918 wszedł w skład Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.

Po podziale Księstwa Cieszyńskiego w lipcu 1920 między Polskę i Czechosłowację O. należał do najwybitniejszych działaczy polskich Zaolzia. Został prezesem Zarządu Głównego Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji, wyodrębnionej w r. 1921 z dotychczasowej organizacji obejmującej cały Śląsk Cieszyński. Funkcję tę pełnił do r. 1930, a następnie do r. 1938 był pierwszym wiceprezesem Zarządu; przyczynił się do rozbudowy polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego oraz różnych form oświaty pozaszkolnej na Zaolziu. W r. 1928 z prywatnych funduszów założył fundację stypendialną dla ubogich uczniów. Brał udział w pracy Polskiej Rodziny Opiekuńczej. W r. 1935 został wybrany prezesem Rady Naczelnej Polaków w Czechosłowacji, instytucji koordynującej pracę wszystkich polskich stronnictw i stowarzyszeń. Uczestniczył też w budowie otwartego w r. 1929 jedynego polskiego schroniska na Zaolziu w Beskidzie Śląskim na Kozubowej. Był również członkiem Polskiej Komisji Oświatowej, która założyła w Karwinie publiczną polską bibliotekę liczącą przed wojną 10 000 tomów i czytelnię czasopism. W r. 1928 O. został wybrany, jako pierwszy Polak, burmistrzem Karwiny i sprawował tę funkcję do r. 1938. Na tym stanowisku dał się poznać jako wzorowy gospodarz i bezstronny mediator w rozstrzyganiu spraw współżycia trzech narodowości: polskiej, czeskiej i niemieckiej w Karwinie. Był autorem kilku popularnych prac z dziedziny oświaty zdrowotnej i ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, m. in. Co powinien każdy wiedzieć o gruźlicy? (Cieszyn 1915). Dn. 2 IX 1939 Niemcy aresztowali O-a. Skatowany w siedzibie gestapo, zmarł 11 IX 1939 w Karwinie; pochowano go na miejscowym cmentarzu. Pogrzeb, do którego dopuszczono jedynie najbliższą rodzinę i duchowieństwo, odbył się pod nadzorem gestapo. W r. 1948 jedną z ulic w śródmieściu Cieszyna nazwano jego imieniem.

Ożeniony był O. od r. 1901 z Marią Krus (1883–1951), działaczką społeczną, więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego w Skrochowicach koło Opawy. Z małżeństwa tego miał czworo dzieci: Wacława (ur. 1902), inżyniera specjalistę w zakresie teorii plastyczności i teorii konstrukcji inżynierskich, profesora Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie i Politechniki Warszawskiej, Feliksa (zob.), Antoniego (1907–1926) i Marię (ur. 1914), magistra neofilologii, zamężną Zuberek.

W. Enc. Powsz. (PWN), Suplement; Brożek L. [i in.], Materiały do listy strat kultury polskiej na Śląsku w latach 1939–1945, „Zaranie Śląskie” 1960 z. 4 s. 644; Chlebowczyk J., Nad Olzą, Kat. 1971 (fot.); Księga o Śląsku wydana z okazji jubileuszu 35-letniego istnienia „Znicza”, Pod. red. A. Targa, Cieszyn 1929 s. 177; Nowak F., Dr. Wacław Olszak – polski burmistrz Karwiny, „Arch. Hist. Med.” 1974 z. 4 s. 471–4 (fot.); Popiołek F., Świat lekarski polski. Dr Wacław Olszak, „Śląska Gaz. Lek.” 1946 nr 6 s. 368–70 (fot.); Szymiczek F., Walka o Śląsk Cieszyński w latach 1914–1920, Kat. 1938; 1886–1926 Księga pamiątkowa ku uczczeniu 40. rocznicy założenia Stowarzyszenia „Jedność” w Cieszynie, Pod red. J. Galicza, Cieszyn 1926 s. 19, 159; Zahradnik S., Wacław Olszak (1868–1939), „Zwrot” (Czeski Cieszyn) 1970 nr 8 s. 10 (fot.), 11, 30; – „Głos Ludu Śląskiego” 1904 nr 51 s. 2, 1905 nr 2 s. 3, nr 20 s. 1, 1918 nr 44 s. 1; „Gwiazdka Cieszyńska” 1905 nr 1 s. 2, 1914 nr 41 s. 4, 1917 nr 72 s. 2, 1918 nr 86 s. 3, nr 100 s. 2; „Poseł Ewangelicki” 1911 nr 24 s. 7, 1917 nr 39 s. 4, 1918 nr 43 s. 1; – Gł. B. Lek.: Ziembicki W., Życiorys O-a (mszp., D I/168); – Relacja pisemna córki Marii Zuberek z Cieszyna i syna Wacława Olszaka z Warszawy.

Krzysztof Brożek