Saks Stanisław, pseud. Zygfryd (1897–1942), matematyk, docent Uniw. Warsz., profesor Uniw. im. I. Franki we Lwowie. Pochodził z wywodzącej się z Niemiec zasymilowanej rodziny żydowskiej. Ur. 30 XII w Kaliszu, był synem Filipa, urzędnika prywatnego, i Emmy z domu Bosak.
W l. 1905–7 S. uczęszczał do szkoły handlowej w Kaliszu, w l. 1907–15 do gimnazjum M. Kreczmara w Warszawie. W r. 1915 rozpoczął studia matematyczne na Uniw. Warsz. pod kierunkiem Samuela Dicksteina. Był jednym z założycieli Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej i redaktorem jego organu „Głos Niezależny”, później członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS).
S. przerwał w r. 1919 studia z powodu służby w WP i następnie udziału w akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku. Był członkiem Pogotowia Bojowego PPS w III powstaniu śląskim. Służył w 5. pp Legionów, został odznaczony Krzyżem Walecznych. Od 21 XI 1921 kontynuował studia na Uniw. Warsz., szczególnie u Stefana Mazurkiewicza; uczestniczył też w seminariach Wacława Sierpińskiego. Dn. 26 X 1922 otrzymał tytuł doktora filozofii Uniw. Warsz. na podstawie napisanej pod kierunkiem S. Mazurkiewicza dysertacji Przyczynek do topologii powierzchni i obszarów płaskich, która została częściowo opublikowana pt. Sur l’homéomorphie des variétés deux dimensions („Fundamenta Mathematicae” A. 5: 1924). W l. 1921–6 S. był asystentem przy Katedrze Matematyki Wydz. Mechanicznego Politechn. Warsz. kierowanej przez Juliusza Rudnickiego, w l. 1926–39 wykładał tu analizę matematyczną i topologię. W l. 1924–5 był wykładowcą wyższej matematyki w Państwowym Instytucie Nauczycielskim w Warszawie. Po habilitacji, 22 X 1926 na Wydz. Filoz. Uniw. Warsz., wykładał w l. 1927–39 jako docent prywatny II Katedry Matematyki na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym tego uniwersytetu, m. in. różniczkowalność i całkowalność funkcji rzeczywistych, wstęp do teorii funkcji harmonicznych, równania różniczkowe, wybrane zagadnienia z teorii funkcji analitycznych i rzeczywistych. S. zyskał uznanie środowiska matematycznego dzięki publikacjom głównie w „Fundamenta Mathematicae”, nierzadko wspólnym z Antonim Zygmundem, S. Mazurkiewiczem, Stefanem Banachem, W. Sierpińskim, Jakowem D. Tamarkinem (mieszkającym w USA emigrantem rosyjskim), Samuelem Eilenbergiem. Wg wykładów Stefana Kwietniewskiego na Uniw. Warsz. opracował S. wraz z Bolesławem Iwaszkiewiczem Wykłady geometrii rzutowej (W. 1924). Trzykrotnie wysuwano kandydaturę S-a na uniwersytecką katedrę matematyki. Mimo poparcia najwybitniejszych uczonych polskich – wniosek Rady Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego Uniw. Stefana Batorego z r. 1932 nie został zatwierdzony przez Min. WRiOP z powodu braku środków na uruchomienie nowej katedry, wniosek Rady Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego Uniw. Warsz. z r. 1936 – z powodu narastających tendencji antysemickich, ponowny wniosek Rady Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego Uniw. Stefana Batorego z r. 1939 – z powodu wybuchu wojny.
W l. 1931–2 S. przebywał na stypendium Fundacji Rockefellera w USA, głównie w Providence (stan Rhode Island), gdzie współpracował z J. Tamarkinem. Był członkiem korespondentem Tow. Naukowego Warszawskiego (1932), członkiem założycielem Tow. Fizycznego w Warszawie (1919), członkiem przybranym Tow. Naukowego we Lwowie (1937).
W pracach swoich zajmował się S. głównie analizą, teorią różniczkowalności funkcji zmiennej rzeczywistej, szczególnie jej kierunkiem metrycznym, teorią całki i różniczkowalności całki, analizą funkcjonalną, teorią funkcji podharmonicznych stojącą na pograniczu teorii funkcji analitycznych i funkcji ogólnych zmiennej rzeczywistej. Jego Zarys teorii całki (W. 1930), ogłoszony w wersji znacznie rozszerzonej w języku francuskim pt. Théorie de l’intégrale (Paris 1933) i angielskim (1937), jest dziełem klasycznym, w którym po raz pierwszy autor wyprowadza teorię całki poza przestrzeń euklidesową. Wspólnie z A. Zygmundem napisał książkę pt. Funkcje analityczne (W. 1938, W. 1948, W. 1959) w serii „Monografii Mat.” t. 10, następne wyd. w tłumaczeniu E. J. Scotta pt. Analytic Functions (W. 1952, W. 1965, Ł. 1971) jako t. 28 „Monografii Mat.”. Zawiera ona m. in. oryginalne ujęcie twierdzenia Cauchy’ego poprzez wykorzystanie twierdzenia Rungego o aproksymowalności funkcji holomorficznych w zbiorze otwartym przez funkcje wymierne, mające bieguny poza tym zbiorem. W pracy Sur les nombres dérivés des Fonctions („Fundamenta Mathematicae” A. 5: 1924) uogólnił wyniki A. Denjoya dotyczące teorii pochodnych Diniego na wszystkie funkcje mierzalne i niemierzalne. S. wprowadził nową metodę do dowodów istnienia tworów osobliwych w teorii funkcji, wykorzystującą pojęcie kategorii Baire’a (po raz pierwszy zamieścili dowód S-a S. Banach i H. Steinhaus w pracy „Sur le principe de condensation de singularités”, „Fundamenta Mathematicae” A. 9: 1927). Metoda S-a stała się punktem wyjścia nowego kierunku badań w analizie funkcjonalnej. Znane są: twierdzenia Vitaliego-Hahna-Saksa, własność Banacha-Saksa, przestrzeń Saksa. S. był autorem ponad 50 prac naukowych. Miał wielki talent pedagogiczny, cieszył się dużym szacunkiem u kolegów i uczniów.
S. pisał też pod pseud. Zygfryd artykuły do „Robotnika”. Z czasem pochłonęła go jednak całkowicie praca naukowa, co spowodowało odsunięcie się od działalności społeczno-politycznej. Był też w okresie międzywojennym członkiem loży masońskiej «Kopernik» (m. in. wymieniony u L. Chajna wśród ewangelików wolnomularzy).
W r. 1939 został S. zmobilizowany, brał udział w kampanii wrześniowej i z wycofującym się wojskiem znalazł się we Lwowie. Po przekształceniu przez władze radzieckie Uniw. Jana Kazimierza w Państwowy Uniwersytet im. I. Franki został tu profesorem (1940–1) I Katedry Analizy Matematycznej. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w r. 1941, wrócił do Warszawy. Aresztowany przez gestapo jesienią 1942, został zamordowany 23 XI 1942.
W małżeństwie z Zofią z Korzeniowskich miał S. syna Marka.
Biogramy uczonych pol., III; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Składy i Spisy wykładów Uniw. Warsz. 1926–1939; Składy osobowe i plany studiów Politechniki Warszawskiej 1922–38; – Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984 (wymieniony również jako Sachs); Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Kuratowski K., Pół wieku matematyki polskiej 1920–1970, W. 1973 s. 88–9; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5, s. 236; Wojtaszczyk P., O pracach S. Saksa z analizy funkcjonalnej, „Wiad. Mat.” T. 24: 1982 s. 158–60 (bibliogr., fot.); Zaremba Z., Wspomnienie. Pokolenie przełomu, Kr.–W. 1983; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; Zygmund A., Stanisław Saks (1897–1942), „Wiad. Mat.” T. 24: 1982 z. 2 s. 145–56; – „Robotnik Pol. w W. Brytanii” 1945 nr 7 s. 1; – AAN: Zespół Min. WRiOP sygn. 5564; Arch. Uniw. Warsz.: Alb. 411.
Zofia Pawlikowska-Brożek