Sprudin Sergiusz (1913–1996), operator i reżyser filmów dokumentalnych. Ur. 2 II w Straczy Małej, majątku ziemskim pod Wilnem (pow. święciański), w rodzinie pochodzenia polsko-rosyjskiego. Był synem Mikołaja (1882–1962), pracownika banku w Odessie, fotografa-amatora, i Marii Kurkowskiej (1886–1965), malarki z zamiłowania. Miał troje rodzeństwa: siostrę Eugenię (ur. 1910), zamężną za Tadeuszem Szumańskim, dyplomatą, żołnierzem armii gen. Władysława Andersa, oraz braci – Dymitra (ur. 1918), artystę-fotografika, jednego z pionierów fotografii barwnej w Polsce, i Mikołaja (ur. 1923), operatora filmów fabularnych i dokumentalnych.
Atmosfera domu rodzinnego sprzyjała kształtowaniu się zainteresowań artystycznych S-a. Po ukończeniu Gimnazjum im. J. Słowackiego w Wilnie (1932) został przyjęty do Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie i jako rezerwista przyszeregowany do 85. pp stacjonującego w Nowej Wilejce. W r. 1934 wyjechał do Lwowa, gdzie podjął studia w Wyższej Szkole Handlu Zagranicznego (potem Akad. Handlu Zagranicznego). Po uzyskaniu dyplomu w r. 1937, pracował jako referent Handlowej Spółki Akcyjnej «Huta Pokój» w Katowicach. Przez jakiś czas imał się także dorywczych zajęć w Gdyni. Z chwilą wybuchu wojny został zmobilizowany do 85. pp. Po rozwiązaniu jednostki internowano go w obozie dla oficerów WP na Litwie, podczas gdy jego rodzice pozostali w majątku i po zajęciu Litwy przez ZSRR zostali zesłani do miejscowości Barnauł w Kraju Ałtajskim, skąd powrócili do Polski dopiero w r. 1946. W r. 1940 uciekł S. z obozu. Początkowo nie miał stałego źródła utrzymania. Sytuację jego zmieniło spotkanie z krewnym Jarosławem Brzozowskim, młodym filmowcem, który namówił S-a do podjęcia pracy w charakterze operatora kroniki filmowej w Studiu Filmów Dokumentalnych w Kownie. Zatrudniony był tam w l. 1940–1 i 1944–5, z przerwą w okresie okupacji hitlerowskiej. Po zajęciu Litwy przez Niemców nawiązał kontakt z polskim podziemiem niepodległościowym (wileńska AK).
Do Polski przyjechał S. jesienią 1945. Razem z kolegami z kowieńskiego Studia Filmów Dokumentalnych (m.in. Brzozowskim i Stanisławem Możdżeńskim) zgłosił się do Przedsiębiorstwa Państwowego «Film Polski», którego siedziba mieściła się wówczas w Łodzi. Uzyskał skierowanie do pracy w Polskiej Kronice Filmowej (PKF) jako operator. Wkrótce został jej korespondentem w Warszawie. W r. 1946 przeniósł się do ośrodka PKF (tzw. Bazy) w Sopocie. Od r. 1949 był również związany z Wytwórnią Filmów Dokumentalnych w Warszawie. W stolicy osiadł wraz z rodziną na stałe w r. 1957.
W swoim dorobku S. miał zdjęcia do licznych tematów PKF oraz wielu filmów dokumentalnych. Jako samodzielny reżyser debiutował w r. 1954. Jego filmografia liczy ok. 150 pozycji (i to bez tematów PKF). Rocznie realizował, jako operator lub reżyser, zazwyczaj od dwóch do pięciu prac (niekiedy więcej). Zajmował się niemal wyłącznie filmem dokumentalnym. Z filmem fabularnym zetknął się tylko pięciokrotnie (był m.in. autorem zdjęć do filmów Andrzeja Munka „Błękitny krzyż”, 1955 i Witolda Lesiewicza „Dezerter”, 1958). W l. 1954–84 wyreżyserował samodzielnie lub we współpracy 56 filmów. Do wielu spośród nich również sam nakręcił zdjęcia oraz napisał scenariusz, przez co stawały się jego dziełami autorskimi. Jako operator współpracował z tak znakomitymi realizatorami jak: Jerzy Bossak, Adolf i Władysław Forbertowie, Joris Ivens, Jerzy Kaden, Lesiewicz, Tadeusz Makarczyński, Możdżeński, Munk, Ludwik Perski, Stanisław Wohl i in. Kilka prac zrealizował wspólnie z bratem Mikołajem (np. „Lodołamacze”, 1963, reż. i zdjęcia, „Bojery”, 1966, zdjęcia), który po powrocie w r. 1946 z internowania w Kałudze w ZSRR, dokąd trafił jako żołnierz AK, pierwsze kroki w zawodzie stawiał właśnie pod kierunkiem S-a.
S. był współautorem jednego z pierwszych międzynarodowych sukcesów powojennej polskiej kinematografii; „Wielki redyk” (reż. S. Możdżeński, 1949), opowieść o wielkiej wędrówce stada owiec z Podhala w okolice Szczawnicy, dokument, przy którym współpracował jako operator, została uhonorowana nagrodą za najlepsze zdjęcia w kategorii filmów krótkometrażowych na III Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes w r. 1949 oraz dyplomem uznania na V Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Edynburgu w r. 1951. Za współrealizację filmu „Warszawa. Dokumenty walki, zniszczenia, odbudowy” (reż. L. Perski, 1952), którego był operatorem, S. otrzymał w r. 1953 zespołową Państw. Nagrodę Artystyczną III st. Wiele nagród i wyróżnień zdobyły autorskie filmy S-a, szczególnie o tematyce górskiej, morskiej i lotniczej. Były wśród nich m.in.: Taternicy (współpraca przy scenopisie Lech Utracki, 1959, wyróżnienie na IX Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mannheim, 1960), Wariant R (1961, nagroda na festiwalu w Meksyku t.r.) – relacja z wejścia wschodnią ścianą na Mnicha w Tatrach, pełnometrażowy, kolorowy dokument Hindukusz (współreż. W. Lesiewicz, 1961, I nagroda «Złoty Rododendron» na XI Festiwalu Filmów Górskich, Trydent 1962) – plon polskiej wyprawy alpinistycznej w góry afgańskiego Hindukuszu w r. 1960, Jaskinia (1966, nagroda na XV Festiwalu Filmów Górskich, Trydent 1966). Tematykę morską podejmowały m.in.: Szkoła (1963, Grand Prix «Złota Fregata» na Festiwalu Filmów Morskich, Szczecin 1964), Finn (1965, nagrody na festiwalach w Brukseli i Cortina d’Ampezzo, 1966), Wielkie regaty (1972, Grand Prix na Festiwalu Filmów Morskich, Szczecin 1974, nagroda na Festiwalu Filmów Sportowych w Reims, 1974), Łowca (1973, nagroda na festiwalu w Lipsku t.r.). Sprawom przestworzy poświęcone były m.in. Chmury (1966, nagroda na festiwalu w Brukseli, 1967). W dorobku S-a znajdowały się też prace dotyczące sztuki (np. Dzieło mistrza Stwosza, reż. S. Możdżeński, 1950, zdjęcia), krajobrazu (np. Ziemia Wielkopolska 1968, reż. i zdjęcia) i in. W r. 1964 został wyróżniony zespołową Nagrodą Państwową I st., a w r. 1966 otrzymał nagrodę za całokształt twórczości na festiwalu filmów morskich «Ludzie i morze» w Gdańsku.
S. stworzył własną szkołę reportażu filmowego. Szczególnie interesował go «kontakt człowieka z przyrodą […], pokonywanie przeszkód, sytuacje, w których człowiek sprawdza samego siebie» („Magazyn Filmowy” 1969 nr 50), twórczy niepokój, który każe mu podejmować ryzyko. Dlatego najchętniej filmował ludzi gór, morza i przestworzy. Prace S-a były wysoko oceniane za reżyserię zdjęć, walory plastyczne, nastrojowość, finezję montażu. S. był członkiem Stow. Filmowców Polskich. Aktywność twórczą zachowywał bardzo długo. Ostatni film zrealizował będąc już na emeryturze, w wieku 71 lat (U progu narodzin nowoczesności, 1984, scenariusz i reż.). Był zamiłowanym podróżnikiem i żeglarzem. W wolnych chwilach zajmował się konstrukcją łodzi i stolarką użytkową. Postrzegany jako indywidualista, wśród przyjaciół cieszył się wysokim autorytetem. Zmarł w Warszawie 2 I 1996, pochowany został na cmentarzu Prawosławnym w Warszawie na Woli. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy II kl. oraz Złotą Odznaką «Zasłużony Pracownik Morza».
S. był dwukrotnie żonaty. Z małżeństwa zawartego 27 VI 1942 w Kownie z Ireną Martusewicz (1913–1968) miał dwie córki: Annę (ur. 1944), tłumaczkę języka angielskiego, zamężną za Marianem Paruszewskim, inżynierem, oraz Magdalenę (ur. 1948), stylistkę zamieszkałą w USA, żonę architekta Williama Woodsa Mackintosha. Drugą żoną S-a była aktorka dramatyczna Zofia Rysiówna, 1.v. zamężna za Adamem Hanuszkiewiczem.
Spuścizna artystyczna S-a znajduje się w Arch. Filmowym w Warszawie.
Encyklopedia kultury polskiej XX w. Film. Kinematografia, W. 1994; Twórcy polskiego filmu. Leksykon, W. 1986 cz. 1; – Internet: www. filmpolski.pl//film polski//Sprudin Sergiusz (baza danych Państw. Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatr. im. Leona Schillera w Ł.); – Bocheńska J., Rozwój polskiego filmu dokumentalnego w latach 1944–1958, „Kwart. Filmowy” 1965 nr 2; Dorożyński J., Na planie „Dezertera”, „Film” 1957 nr 48; [Drozdowski B.] Arcitenens, Sprudin, „Filmowy Magazyn Ilustr.” 1974 nr 46; Drozdowski B., Szczecin 74. Od dziobu do rufy, tamże 1974 nr 42; Historia filmu polskiego, W. 1974–88 III–V; Grunt-Mejer Z. M., Partyzancka brygada Kmicica. Wileńszczyzna 1943, Bydgoszcz 1997 (dot. braci S-a); Kołodyński A., Szlachetność rzemiosła, „Film” 1973 nr 23; Korab-Żebryk R., Operacja wileńska AK, W. 1988 (dot. brata S-a. Dymitra); Ochalski A., Tendencje polskiego filmu dokumentalnego 1959–1964, „Kwart. Filmowy” 1965 nr 2; Wertenstein W., Historia widziana z bliska, „Film” 1974 nr 48 (fot.); taż, Sprudinowie, „Magazyn Filmowy” 1969 nr 50 (fot.); – Informator filmograficzny, W. 1969; Janicki S., Film polski od A do Z, W. 1977 s. 131–2, 248–9; Kto jest kim w Polsce, W. 1984, W. 1993; Lato we dworach na ziemiach wschodnich, W. [1938] (opis dworu S-ów w Straczy Małej); Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty. Zambrów 1932–1933, [W. 1933] s. 65 (fot. zbiorowa), 89; – Przygody operatorów. Oglądałem rzeczy dziwne i piękne […]. Mówi Sergiusz Sprudin, Oprac. M. Żmigrodzka, „Ekran” 1973 nr 35 (fot.); – „Film” 1986 nr 32; „Głos Wybrzeża” 1986 nr 149; „Przyjaciółka” 1961 nr 4 (fot.); – Nekrologi z r. 1996: „Kino” nr 3, „Przekrój” nr 3; – Arch. Filmowe w W.: Mater. filmowe i fot., katalogi, filmografia S-a; – Zbiory rodzinne Sprudinów (dok., fot., wycinki prasowe); – Informacje córki, Anny Sprudin-Paruszewskiej z W.
Artur Patek