Stowarzyszenie ma już ponad 100 lat.  Szefowie ZAiKS Edward Pałłasz i Janusz Fogler podczas jubileuszowej gali 19.03.20018 roku, która odbywała się w Teatrze Wielkim pod patronatem prezydenta Andrzeja Dudy, przypomnieli, że tradycyjnie już uroczyste gale Stowarzyszenia odbywają się pod patronatem prezydentów Polski  – począwszy od Ignacego Mościckiego.  Historia ZAIKS-u rozpoczęła się niepozornie. W marcu 1918 roku w kawiarni „Udziałowa” spotkali się znajomi literaci, muzycy, satyrycy i konferansjerzy. Tak powstał komitet założycielski ZAiKS, który rozpoczął starania o polepszenie sytuacji polskich twórców kultury. Do założycieli ZAiKS-u należeli m.in. Stanisław Ossorya-Brochocki, Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Antoni Słonimski.  Stowarzyszenie powstało w marcu 1918 roku w Warszawie jako Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych. Początkowo inicjatywa grupowała garstkę osób. ZAIKS walczył o realizację swych celów w zrujnowanym wojną i rozdartym politycznie kraju.  Liczba jego członków powoli rosła. Założyciele stowarzyszenia nawiązali kontakty z organizacjami z innych państw europejskich. Przełomem był rok 1926, w którym dzięki kontaktom członków Rady Stowarzyszenia, samych artystów i ówczesnego ministra kultury i sztuki Zenona Przesmyckiego, udało się namówić wpływowe Association Litteraire et Artistique Internationale do odbycia swego XXXVI Kongresu w Warszawie. Uczestnicy kongresu zostali przyjęci przez prezydenta Ignacego Mościckiego, a sam zjazd zyskał w Polsce rangę wydarzenia kulturalnego najwyższej wagi. Kongres umożliwił nawiązanie kontaktów z delegatami zagranicznych stowarzyszeń autorskich, co zaowocowało umowami o wzajemnej reprezentacji.  Po czterech latach ZAiKS miał już 27 takich umów międzynarodowych. Aktywna działalność oraz nawiązane kontakty zaowocowały zaproszeniem polskich autorów do Paryża na międzynarodowy zjazd organizacji autorskich, który w trakcie obrad, m.in. dzięki inicjatywie obecnych tam Polaków, przekształcił się w założycielski kongres Confederation Internationale des Societes d'Auteurs et Compositeurs (CISAC). Tak rozpoczęły się długotrwała ścisła współpraca ZAiKS-u z CISAC-em, w którego władzach zasiadali tacy działacze i prezesi ZAIKS-u, jak Walery Jastrzębiec-Rudnicki,  Jerzy Boczkowski, Kazimierz Wroczyński, Karol Małcużyński, czy Andrzej Szczypiorski.  Już przed wybuchem II wojny światowej ZAiKS stał się dużą renomowaną organizacją autorską reprezentującą bogaty portfel repertuarowy.  Do podniesienia prestiżu stowarzyszenia przyczyniały się spektakularne wygrane w sporach toczonych na sali sądowej. Rozwój organizacji przerwał wybuch wojny. We wrześniu 1939 roku w zbombardowanej siedzibie stowarzyszenia spłonęła dokumentacja prawna, finansowa i członkowska, a decyzją władz okupacyjnych zawieszono jego działalność. Zaraz po zakończeniu wojny, w mieszkaniu dyrektora Jastrzębca-Rudnickiego, wznowiono działalność. Na mocy decyzji prezydenta Warszawy na początku 1946 roku zarejestrowano statut i wpisano do Rejestru "Związek Autorów, Kompozytorów i Wydawców ZAiKS". W 1952 roku sejm uchwalił nową Ustawę o prawie autorskim. W 1958 roku przekazano ZAiKS-owi do odbudowy ruiny Pałacu Daniłowiczowskiego, zwanego Domem pod  Królami, gdzie w XVIII wieku mieściła się Biblioteka Załuskich. W tym trzystuletnim pałacyku, odtworzonym sumptem autorów i kompozytorów, przy ulicy Hipotecznej 2, mieści się po dziś dzień biuro stowarzyszenia. Przez 45-letni okres komunizmu ZAiKS zdołał zachować swą organizacyjną autonomię,  utrzymywał konakty międzynarodowe i sprawował nad twórcami, którzy powierzyli mu swoje utwory, opiekę materialną i socjalną. ZAiKS szczyci się tym, że nigdzie między Łabą a Władywostokiem poza Polską nie udało się uratować takiej organizacji.   Pomimo prób przejęcia go i przekształcenia w rządową agencję, ZAiKS przetrwał komunę w swym tradycyjnym kształcie. Kiedy w 1989 roku Polska zaczęła odzyskiwać wolność i niepodległość, Stowarzyszenie włączyło się w dyskusję nad projektem nowej Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zapisy tej ustawy usankcjonowały istnienie ZAiKS-u jako organizacji zbiorowego zarządzania majątkowymi prawami autorskimi. Szefami ZAIKS-u byli Karol Małcużyński, Andrzej Szczypiorski, Antoni Marianowicz, a od 2009 roku funkcję prezesa pełni Janusz Fogler.

(TŚ)