W II połowie XIX i na początku XX wieku powstały w Europie dwa bloki militarne: Trójprzymierze i Trójporozumienie. Sprzeczności między nimi w każdej chwili groziły wybuchem konfliktu zbrojnego. Przyspieszył go zamach w Sarajewie w dniu 28 czerwca 1914 r. na arcyksięcia Ferdynanda, następcę tronu Austro-Węgierskiego i jego żonę wykonany przez członka tajnej organizacji serbskiej. Pod koniec lipca i na początku sierpnia Europę, Azję i Afrykę ogarnęły działania wojenne. Państwa rozbiorowe: Rosja, Niemcy i Austro-Węgry, zachowujące zmowę milczenia w sprawie polskiej starły się na polach bitew. W ich szeregach służyło kilka milionów Polaków.
Działające przed wojną w Galicji polskie organizacje paramilitarne przeszkoliły liczne kadry przyszłych żołnierzy. Związek Strzelecki i Polskie Drużyny Strzeleckie ściśle ze sobą współpracując stawiały za cel walkę zbrojną z Rosją oraz przewidywały wspólne wystąpienie pod dowództwem Józefa Piłsudskiego.
3 sierpnia w podkrakowskich Oleandrach została sformowana z członków obu organizacji 1 kompania kadrowa, która 6 sierpnia (dowódca Tadeusz Kasprzycki) wkroczyła do Królestwa. Po raz pierwszy od czasu Powstania Styczniowego oddział polski wszedł na teren Królestwa Polskiego. Wydarzenie to rozpoczęło polski czyn zbrojny lat I wojny światowej. Wiadomość o wymarszu strzelców wywarła wpływ na inicjatywy i działalność kół wojskowych państw zaborczych chcących politycznie pozyskać Polaków.
Królestwo Polskie powitało pierwsze oddziały strzeleckie obojętnie, chwilami nawet wrogo. 16 sierpnia 1914 r. członkowie wiedeńskiego Koła Polskiego oraz posłowie galicyjskiego Sejmu Krajowego powołali Naczelny Komitet Narodowy (NKN) najwyższą instancję w „zakresie wojskowej, skarbowej i politycznej organizacji zbrojnych sił polskich” oraz Legiony Polskie. Na ich czele stała Naczelna Komenda Legionów Polskich, a funkcje komendantów pełnili kolejno: gen. Karol Trzaska-Durski (od 22 IX 1914), gen. Stanisław Puchalski (od 1 II 1916), płk Stanisław Szeptycki (od 14 IV 1916) i płk Zygmunt Zieliński (od IV 1917).
Rozkaz naczelnego wodza armii austro-węgierskiej przewidywał utworzenie dwóch Legionów: Zachodniego i Wschodniego. W wyniku wprowadzonych zmian w okresie lat 1914-1915 powstały trzy brygady LP, które walczyły oddzielnie. Połączono je w 1916 r. na Wołyniu (walki nad Stochodem). Przez Legiony przeszło ogółem ok. 30 tysięcy ludzi.
Bohaterska postawa i waleczność Legionów Polskich na Wołyniu w 1916 r. spotkała się z uznaniem władz wojskowych Niemiec i miała wpływ na ogłoszenie 5 listopada 1916 r. aktu dwóch cesarzy z zamiarem wykorzystania dla swych celów potencjału ludnościowego zajętego w 1915 r. Królestwa Polskiego. Akt ten wpłynął na umiędzynarodowienie sprawy polskiej oraz przekreślił dotychczasową solidarność zaborców i otworzył licytację o względy Polaków. Po akcie 5 XI 1916 r. Austro-Węgry przekazały LP Tymczasowej Radzie Stanu (powołana 6 XII 1916 r. jako namiastka przedstawicielstwa społeczeństwa polskiego) i Niemcom. 9 listopada 1916 r. generał-gubernator warszawski gen. Hans Beseler wraz z generałem-gubernatorem lubelskim Karlem Kukiem wydali odezwę werbunkową do Polaków, która ujawniła istotny cel Aktu dwóch cesarzy.
W marcu 1917 r. rewolucja w Rosji odsunęła od władzy panującą dynastię, a Rząd Tymczasowy księcia Lwowa uznał prawo Polski do niepodległego bytu. Rosja traktowana dotychczas przez Piłsudskiego za głównego wroga Polski przestawała się liczyć, a jej zrewoltowane wojska znajdowały się daleko na wschodzie. Naczelnym hasłem piłsudczyków była odbudowa państwowości polskiej w walce z Rosją. Front antyrosyjski stanowił też główną przesłankę sojuszu obozu Józefa Piłsudskiego z Niemcami. Gen. Beseler wyznaczony 10 kwietnia na dowódcę wojska zajął się organizacją armii polskiej (Polnische Wehrmacht). Dwa dni później Legiony zostały oddane pod komendę gen. Beselera. W lipcu doszło do kryzysu przysięgowego. Zgodnie z decyzją władz niemieckich wszyscy królewiacy służący w Legionach mieli złożyć przysięgę dotyczącą braterstwa broni z wojskami Niemiec i Austro-Węgier oraz państw z nimi sprzymierzonych. Spotkało się to ze sprzeciwem Piłsudskiego, który uznał teraz państwa centralne za przeciwników sprawy polskiej. Złożenia przysięgi odmówiła zdecydowana większość żołnierzy I i III Brygad Legionowych. Zostali oni internowani w obozach. II Brygada po złożeniu przysięgi została ponownie oddana pod zwierzchnictwo Austrii i przekształcona w Polski Korpus Posiłkowy (dca gen. Zygmunt Zieliński). W nocy z 15 na 16 lutego 1918 r. na znak protestu przeciwko zawarciu przez państwa centralne traktatu z Ukraińską Republiką Ludową i oddania jej Chełmszczyzny, pułki 2 i 3 pod dowództwem płk. J. Hallera przedarły się przez front austriacko-rosyjski.
Pod koniec 1917 r. Polska Siła Zbrojna liczyła ok. 2800 oficerów i szeregowych, pochodzących z ziem wydartych Rosji i którzy złożyli przysięgę. 12 X 1918 r. zwierzchnictwo nad nią objęła Rada Regencyjna (powołana 12 IX 1917 r.), najwyższa władza w Królestwie Polskim zgodnie z Aktem 5 XI 1916 r. W listopadzie 1918 roku PSZ licząca ponad 9 tys. ludzi stała się częścią Wojska Polskiego.
Formacje polskie powstały także po stronie Ententy: w sierpniu 1914 r. – kompania polska tzw. Bajończycy, a dwa lata później, dekretem z 4 czerwca 1917 r., prezydent Francji Raymonde Poincaré powołał Armię Polską we Francji, rekrutującą się z Polaków służących w wojsku francuskim, Polaków – jeńców z wojska niemieckiego i austriackiego oraz z ochotników z Polonii francuskiej, angielskiej, z USA, Kanady, Brazylii itp. Organizowała się na wzór francuski ale miała polskie odznaki i sztandary. 28 września 1918 r., zwierzchnictwo nad nią objął Komitet Narodowy Polski na czele z Romanem Dmowskim (utworzony 15 VIII 1917 r.). 4 października 1918 r. naczelnym dowódcą mianowany został gen. Józef Haller, który przez Murmań dotarł z Rosji do Francji. Armia składała się z dwóch korpusów (7 dywizji, w tym 2 w Rosji). Na przełomie kwietnia i maja 1919 r. wróciła do Polski.
Jesienią 1914 r. za zgodą rosyjskich władz wojskowych zaczęły formować się ochotnicze oddziały - zwane Legionami, złożone z Polaków. Pod koniec marca 1915 r. przemianowano je na drużyny pospolitego ruszenia. W październiku 1915 r. weszły one w skład Brygady Strzelców rozwiniętej w lutym 1917 r. w Dywizję Strzelców Polskich (DSP), która w sierpniu weszła w skład I Korpusu Polskiego.
Rok 1917 przyniósł zmiany w sytuacji żołnierzy Polaków w Rosji. Od marca zaczęli się oni zrzeszać w Związki Polaków Wojskowych. 19 czerwca zjazd ich przedstawicieli uchwalił wydzielenie się Polaków w oddzielną siłę zbrojną, walczącą po stronie Entanty przeciw Niemcom oraz powołał Naczelny Polski Komitet Wykonawczy, tzw. „Naczpol” (prezes chorąży Władysław Raczkiewicz). W lipcu uzyskał on zgodę gen. Ławra Korniłowa, Naczelnego Wodza Armii Rosyjskiej na formowanie 1 Korpusu Polskiego (dowódca generał Józef Dowbór-Muśnicki). Formował się on na Białorusi z Polaków służących w wojskach frontu północnego i zachodniego.
Wydzielanie się Polaków z oddziałów rosyjskich napotykało na duże trudności ze strony zrewoltowanych żołnierzy. Rosła także liczba napadów bolszewickich na 1 Korpus. To wszystko wpłynęło na decyzję gen. Dowbór-Muśnickiego opanowania w nocy 2/3 lutego 1918 r. dobrze zaopatrzonej twierdzy Bobrujsk. Wiosną 1918 r. 1 Korpus uznał zwierzchnictwo Rady Regencyjnej, ale się go zrzekł pod naciskiem niemieckim. Został rozbrojony i zdemobilizowany przez Niemców w okresie maj-lipiec 1918 r. Z punktu politycznego decyzja ta była porażką Niemców, rozwiewała wszelkie dotychczasowe złudzenia co do szczerości ich intencji wobec sprawy polskiej podjętej aktem 5 listopada, utworzeniem Polskiej Siły Zbrojnej, a teraz i zdezawuowaniem znaczenia Rady Regencyjnej.
W 1918 r. „Naczpol” powołał Naczelny Inspektorat (później Główny Zarząd Wojskowy Rady Naczelnej) Polskiej Siły Zbrojnej na Ukrainie sprawujący władzę zwierzchnią nad 2 i 3 Korpusem Polskim. 7 kwietnia w miejsce GZWRN powstało Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego na Ukrainie na czele z gen. Aleksandrem Osińskim.
2 Korpus formował się od grudnia 1917 r. w Besarabii z Polaków wojsk frontu rumuńskiego i południowo-zachodniego. W marcu dołączyli do niego żołnierze PKP płk J. Hallera i Korpus przeszedł za Dniepr. 28 marca dowództwo jego objął płk J. Haller. 12 maja 1918 r. Korpus otoczony przez Niemców, po całodziennej walce został rozbrojony. Część żołnierzy z płk Hallerem uratowała się ucieczką i uniknęła rozbrojenia i internowania. 3 Korpus formował się na początku 1918 r. na Ukrainie. Rozlokowany w rejonie Pików-Janów-Chmielnik został rozbrojony przez Austriaków w czerwcu 1918 r.
Po rozbrojeniu korpusów wielu ich żołnierzy przedarło się zgodnie z rozkazem gen. Hallera z 10 lipca 1918 r. na północ Rosji do Murmania i Anchangielska, a po zamknięciu w sierpniu przez bolszewików drogi w tamtym kierunku, na Kubań, na południu Rosji gdzie działali w ramach wojsk Ententy w powstałych tam oddziałach polskich, w tym w 4 dywizji gen. Lucjana Żeligowskiego (podlegała gen. Hallerowi, dowódcy Armii we Francji). Oddziały z Kubania przez Odessę i Rumunię w czerwcu 1919 r. wróciły do Polski.
W drugiej połowie 1918 r. punkt ciężkości organizowania wojska polskiego w Rosji przesunął się na Syberię. W lipcu 1918 r. zaczęły formować się tam oddziały polskie rozwinięte stopniowo w pułk ułanów polskich (płk Konrad Piekarski) i 5 dywizję syberyjską płk Waleriana Czumy, które działały do stycznia 1920 r.
dr hab. prof. Akademii Obrony Narodowej Zbigniew Gnat-Wieteska